Alchemisten, chemie en filosofie

Alchemisten kennen de meeste mensen misschien alleen als dubieuze figuren uit de Middeleeuwen, die probeerden van goedkoop materiaal edel goud te maken. Toch waren de alchemisten over het algemeen wijze mensen die zowel materieel als spiritueel serieus onderzoek verrichten. Het waren scheikundigen, dokters en wetenschappers avant la lettre. Alchemis­ten werkten voornamelijk met de theorieën van Aristoteles en de 4 elementenleer. Alleen begonnen zij nieuwe elementen aan water, aarde, vuur en lucht toe te voegen. Zwavel bijvoorbeeld, als drager van de eigenschappen brandbaarheid en kleur, of kwik als drager van de metallische ei­genschappen zwaarte en glans. Uit Aristoteles' bewegingstheorie werd afgeleid dat de verschillende metalen in elkaar konden overgaan, de zo genoemde transmuta­tie der metalen. De meeste metalen waren onvolmaakt, terwijl ze het in zich zou­den hebben om volmaakt te worden, zoals goud. Het volmaakte bereiken was het echte doel.

De echte alchemisten waren hoogstaande mensen, filosofen met een be­paalde levensvisie en geen ordinaire goudzoekers. Van uit hun opvattingen konden zij alleen maar hun doel bereiken als hun levenswandel God gevallig was. Daarom was er bij hun werk - labor - een plaats om te bidden, te denken en te mediteren - een orato­rium. De combinatie van deze woorden heeft ons het laboratorium gegeven en we gebruiken nog altijd de uitdrukking ora et labora, bid en werk. Vele vruchteloze pogingen werden ondernomen, in de hoop uiteindelijk het volmaakte te bereiken: goud maken uit een ander, minder kostbaar metaal.

Elixir, steen der wijzen

Alchemisten verbonden het materiële met het spirituele. De elixer bijvoorbeeld was niet alleen een drank maar een chemische en spirituele bereidingswijze, een middel bedoeld om edele metalen uit onedele te maken. Het woord 'elixir' stamt van al iksir en betekent 'steen der wijzen'. Maar later werd het een genees- of verjongingsmiddel in de vorm van een drank. Alchemisten waren altijd op zoek naar dit universele wondermiddel, dat hen zou helpen goud te maken of hun de eeuwige jeugd zou brengen en alle kwalen zou genezen.

Alchemisten wetenschappers

De onderzoeken van de alchemisten trokken de aandacht van de machthebbers. Zij zagen wel wat in het subsidiëren van dergelijk onderzoek dat ook voor hen en voor de maatschappij interessant zou kunnen zijn. Zo werd alchemie gestimuleerd, maar de keerzijde was dat min­der betrouwbare individuen de goedgelovigheid van hun geldschieters exploiteer­den. Deze charlatans en bedriegers hebben alchemie een slechte naam bezorgd. Jammer, want er waren wel degelijk ernstige wetenschappers die serieus aan het werk waren. Zij experimenteerden volop, vonden nieuwe stoffen, verfijnden de werkmethoden en noteerden hun bevindingen. Misschien zijn ze er niet in ge­slaagd hun theorieën te bewijzen, maar hun bijdragen zijn belangrijk geweest voor de ontwikkeling van de scheikunde. In de wetenschap geldt immers: geen resul­taat is ook resultaat.

Alchemisten onderhielden contacten met elkaar en in de vijftiende en zestien­de eeuw reisden ze heel wat af. Ze gedroegen zich als ingewijden in een geheime leer en gebruikten een zeker vakjargon om hun bevindingen te beschermen tegen kwaadwilligen en nieuwsgierige leken. Deze gewoonte om in symbolen of beeld­taal te communiceren maakte alchemie nog ondoorzichtiger dan het al was. Het gaf het tegelijkertijd een magische en een discutabele reputatie. Maar die beeldtaal kan ook op een andere manier gezien worden. Men kon het ook als een ezelsbrug­getje gebruiken om die wonderlijke chemische reacties op een gemakkelijke wijze te kunnen onthouden.

Over koningswater

In de tijd van de alchemisten bestond er nog geen theoretische kennis over scheikunde. Maar een chemische reactie moest men wel kunnen reproduceren. Daarvoor kon men als geheugensteun in bepaalde beelden denken. De groene leeuw die de zon verslindt bijvoorbeeld. Wat moet men zich hier nu bij voorstellen? Welnu, het is een aanduiding voor het oplossen van goud in koningswater. Koningswater, aqua regis, is een mengsel van één deel salpeterzuur en drie delen zoutzuur met de eigenschap goud en platina op te lossen. Het water van de koning der dieren - de leeuw - dat de koning van de metalen - het goud - oplost, dus verslindt. In deze beeldspraak wordt het goud weergegeven door de zon. Omdat goud vaak verontreinigd was met koper, kleurde de oplossing groen. Vandaar de groene leeuw die de zon verslind

Alchemie en chemie

In de overgangstijd van Middeleeuwen naar Renaissance veranderde de wereld die tot dan meer op overlevering en dogma steunde. Men begon zelf te observeren en na te denken over allerlei zaken, dus ook over wetenschap. Alchemie werd allengs meer als een toegepaste wetenschap gezien en minder als een manier om goud te maken. Er werd steeds meer aandacht gegeven aan het bereiden van nieuwe chemische stoffen, aan de studie van de eigenschappen daarvan en aan zinvolle toepassings­mogelijkheden. Dit gebeurde niet van de ene dag op de andere, maar in deze pe­riode werd wel de grondslag gelegd voor de scheikunde zoals wij die nu kennen. Een belangrijke arts die vernieuwingen op dit terrein heeft ingevoerd, is de Zwit­ser Paracelsus. Hij gaf alchemie een nieuwe betekenis door haar producten als ge­neesmiddelen toe te passen en in 1528 was hij degene die het voorvoegsel al- van alchemie wegliet. Zo ontstond chemie uit alchemie.