De groei van Amsterdam tot en met de 17e eeuw

Het ontstaan van de stad Amsterdam, met de kenmerkende structuur van de grachtengordel om het centrum, gaat terug tot in de 13e eeuw. In verschillende fases is de stad uitgegroeid van enkele huizen langs de oevers van de Amstel tot groot bolwerk in de 17e eeuw. Hoe dit is gegaan, en hoe je nog altijd deze ontstaansgeschiedenis deels terug kunt zien in het huidige Amsterdamse straatbeeld, is beschreven in dit artikel.

Het begin

Het drassige veengebied Waterland wordt geteisterd door overstromingen. Inwoners van de streek trekken in de 13e eeuw richting de meer veilige monding van de rivier Amstel op het IJ. Men vestigt zich op de dijken langs de rivier. Dit zijn de momenteel de Nieuwendijk en de Warmoesstraat in het huidige stadscentrum van Amsterdam. Je kunt nog duidelijk zien dat dit vroeger dijken waren, wanneer je in de zijsteegjes van deze straten kijkt: deze lopen nog altijd af. Ongeveer 500 meter van waar de Amstel op het IJ uitkomt, legde men omstreeks 1270 een sluisdam aan in de rivier. Dit was op de plek waar nu het Monument op de Dam staat. Het deel tussen de dam en het IJ werd een zeehaven: het Damrak. Een rak is een recht stuk water. Het deel direct achter de dam werd het rak-in, of binnenrak: het Rokin. Naast de dam ontstond een plein waarop druk handel werd bedreven. Dat is de huidige Dam.

Ontstaan van een stad

De stad bestaat uit smalle stroken huizen langs beide oevers van de Amstel. De stad groeit snel, en mede vanwege verworven rechten ontwikkelt Amsterdam zich snel als belangrijke havenstad en handelsstad. In 1300 ontvangt de stad ook stadsrechten. De bewoners versterken de stad met een burgwal: de Oudezijdse en Nieuwezijdsvoorburgwal. Met het aanleggen van de burgwallen werd ook begonnen met de bouw van de Nicolaaskerk, de huidige Oude Kerk. De namen Oudezijde en Nieuwezijde bestonden toen nog niet en hebben ook geen historische achtergrond, in de zin dat de ene zijde van de Amstel ouder zou zijn dan de ander. Aan de oeverzijde van de stad waar nu de Nieuwezijdsvoorburgwal loopt, stond een vroeger een windmolen ter hoogte van de Nieuwezijds Kolk. Daarom sprak men destijds over Windmolenzijde. De ander zijde was de Kerkzijde omdat daar immers de Nicolaaskerk stond. Pas 100 jaar later (1408) bouwt men de Nieuwe Kerk nabij de dam. Deze stond op de Windmolenzijde. Nu hadden beide oeverzijdes een eigen kerk. Ook nu pas worden de namen Oudezijde en Nieuwezijde gebruikt.

Eerste uitbreiding noodzakelijk: ontstaan van het Singel

Na de voorburgwallen volgen aan het einde van de 13e eeuw de beide achterburgwallen: de Nieuwezijds- en Oudezijdsachterburgwal om de stad uit te breiden. De Nieuwezijdsachterburgwal is gedempt en is nu de Spuistraat. Al snel wordt de stad te klein, en blijkt de uitbreiding met de achterburgwallen niet afdoende. In 1425 wordt begonnen met de aanleg van een stadsmuur en gracht om het geheel om zo de stad nog groter te maken. Dit is zijn het Singel aan de westelijke zijde van de stad en aan de oostelijke kant van de stad diende de huidige Kloveniersburgwal en Geldersekade als gracht om de stad. De Schreierstoren en de Waag zijn nog overgebleven onderdelen van de toenmalige verdedigingsmuur aan de oostkant van de stad. De Waag diende voorheen als toegangspoort tot de stad, en heeft pas later de functie als waaghuis gekregen toen de muren van de stad veel verder waren gebouwd.

De eerste uitleg: de Lastage

Aan de oostzijde van de stad werd in de loop van de 15e en 16e eeuw veel haven- en scheepswerk verricht. Noodzakelijk werk want Amsterdam werd steeds belangrijker als handelsstad waarbij de scheepvaart uitermate belangrijk was. Men bouwde masten, maakten touwen (lijnbanen) en er waren werven waar men schepen repareerde. Het gebied heette ‘de Lastage’ (vanwege het ballasten, ontlasten en belasten van de schepen). Het is de huidige Nieuwmarktbuurt. Pas in 1585 besloot men het gebied beter te beschermen tegen aanvallen vanuit oostelijke zijde en werd het gebied omgraven met een nieuwe gracht: de huidige Oude Schans, toen nog onder de naam Montelbaansgracht, liep vanaf het toenmalige IJ naar de Amstel. Deze uitbreiding staat wel bekend als de eerste uitleg. Let wel, de bebouwing op het deel tussen de Sint Anthoniebreestraat, toen een uitvalsweg vanuit de stad, en de Amstel was in deze periode nog niet in gebruik, maar viel al wel binnen de bescherming van de verdedigingsgrachten (in dit geval de Oude Schans). De Montelbaanstoren herinnert nog aan de toenmalige stadsgrens.

De tweede uitleg: Uilenburg, Marken en Rapenburg en de Herengracht

Al vrij snel werd duidelijk dat alleen de eerste uitleg: het uitbreiden met het werkgebied: de Lastage, een te beperkt plan was. Daarom worden de eerste en tweede uitleg worden vaak samen genoemd als één uitbreiding van de stad. Men breidde het plan uit en zowel in oostelijke als westelijke richting. Er werden aan de oostelijke zijde van de Lastage, voorbij de Oude Schans, drie eilanden aangelegd: Uilenburg, Marken en Rapenburg. Ook het gebied tussen de Amstel en Sint Anthoniebreestraat werd bebouwd en er werd een eiland aangelegd, daar waar nu de Stopera en het Waterlooplein liggen. Op de Lastage werd woningbouw gerealiseerd voor de werkmannen. Dat waren kleine, opéén gepakte huizen. In tegenstelling tot de bebouwing rond de Sint Antoniebreestraat. Daar vestigden zich kapitaalkrachtige Vlaamse en Joodse immigranten, gevolgd door kunstenaars. Zo ook Rembrandt van Rijn die hier uiteindelijk zijn betrekking heeft genomen. Aan de westkant werd over het Singel gebouwd tot aan de Herengracht. De financiering van dit project werd als volgt verkregen: alle grond over het Singel werd onteigend door de burgemeesters. Je kon de grond terug kopen tegen meerwaarde en belast met rente. Rond 1596 komt het gehele project nagenoeg stil te liggen door ondermeer een economische crisis. Deze stagnatie in de bouwplannen en uitbreiding van de stad heeft ruim 10 jaar geduurd, voordat het langzaam weer op gang kwam. Immigranten vestigden zich weer in de stad.

De derde uitleg: de grachtengordel, de Jordaan en de Westelijke eilanden

De volgende uitbreiding van de stad, de derde uitleg volgt al snel. De eerste plannen stammen uit 1610. Het eerste deel van de grachtengordel is aangelegd (tot aan de Leidsegracht). Naast het reeds aanwezige Singel en de Herengracht komt er een Keizergracht en Prinsengracht. Buiten de grachten wordt een buurt aangelegd voor de werkende klasse: de Jordaan. De Haarlemmerpoort wordt verplaatst en de Haarlemmerdijk, die langs het IJ liep wordt opgenomen in de stad en bebouwd. Het gebied tussen de dijk en het water wordt veel gebruikt voor houtopslag voor de scheepsbouw: de Haarlemmer Houttuinen. Tevens zijn tussen 1611 en 1615 de westelijke eilanden: Prinseneiland, Realeneiland en Bickerseiland aangelegd.

Bickerseiland

Het Bickerseiland, oorspronkelijk het Vooreiland, werd vernoemd naar de koopmansfamilie Bicker die er grond bezat. Op het Bickerseiland stonden een tiental scheepswerven, maar er werd al in een vroeg stadium een jachthaven aangelegd. Het Bickerseiland is overigens nu geen eiland meer sinds de aanleg van de spoordijk.

Prinseneiland

Het Prinseneiland, eerder ook wel het Middeneiland genoemd, is mogelijk naar de (eerste drie) Prinsen van Oranje vernoemd. Het eiland was bestemd voor houtopslag en teer. De Galgenstraat, die dwars over het eiland loopt, heeft deze naam gekregen omdat men in het verlengde van de straat uitzicht had op de galgen die aan de noordzijde van het IJ stonden. Tot na de Tweede Wereldoorlog woonde er nauwelijks iemand op het Prinseneiland; het was een eiland vol pakhuizen voor opslag van goederen. Meer dan 10% van de 900 pakhuizen in Amsterdam, stonden op het Prinseneiland. Pas later is het eiland een gewilde plek om te wonen geworden.

Realeneiland

Het Realeneiland, aanvankelijk het Achtereiland genaamd, werd vernoemd naar de familie Reael, die er grond bezat. In 1617 werd begonnen op het Achtereiland goedkope grond te verstrekken aan haringvissers van buiten de stad. Aan de zijde die grensde aan het werd in 1648 een haringpakkerij gebouwd door de familie Reael. De familie Reael gaf ook erven uit aan scheepstimmerlieden, die de eerste twaalf jaar geen huur hoefden te betalen, maar een schip moesten leveren. Daarnaast waren en woonhuizen, een teerbedrijf, een turfmarkt en zandopslag, dat gebruikt werd als ballast in schepen en voor ophoging van straten en buurten in het centrum.

De vierde uitleg: de Oostelijke eilanden en vervolmaking van de grachtengordel

Rond 1662 werd de laatste hand gelegd aan de vierde uitleg van de stad Amsterdam. Deze uitleg wordt ook wel het plan Staets genoemd. Door deze uitleg werd het havenfront, daar waar de stad aansluiting op het IJ had, met maar liefst 4 kilometer verlengd. Hierdoor kon men ook veel scheepsbouwactiviteiten verplaatsen naar een meer toegankelijke omgeving dan de Lastage en de eilanden Uilenburg en Marken. Deze plekken werden steeds moeilijker bereikbaar en had beperkte mogelijkheden. Rond 1680 verplaatsten alle scheepstimmerlieden met hun werven zich daardoor naar de Oostelijke Eilanden: Kattenburg, Wittenburg en Oostenburg. Uilenburg werd meer dan voorheen een woonbuurt voor arbeiders van de werven op de nieuwe eilanden. Ook de verarmde Oost-Europese joden kwamen af op de goedkope woningen, niet te ver van de synagoge die je nog altijd aantreft nabij het Waterlooplein.

De drie hoofdgrachten (Herengracht, Keizergracht en Prinsengracht) werden doorgetrokken tot de Amstel. De rijke Amsterdammers vestigden zich aan de grachten, en zo ontstond ondermeer de Gouden Bocht in de Herengracht. Er kwam een Buitensingelgracht met bolwerken voor de verdediging. De oude stad Amsterdam zoals deze er was ná de vierde uitleg is nog steeds herkenbaar in de huidige stadsstructuur: rijdt vanaf het IJ aan de westzijde van de stad (ter hoogte van de pont naar NDSM werf) de Houtmankade af en vervolg de rit over de Nassaukade en Mauritskade en tot slot een klein stuk van de Zeeburgerdijk en Panamalaan tot aan de ingang van de Piet Heijntunnel aan de oostzijde van de stad. De uitbreiding van de stad was zo groot, dat de stad pas na 200 jaar behoefte kreeg aan verdere uitbreiding.

De verkaveling en een groot deel van de bebouwing binnen het ommuurde gebied heeft nog bijna 60 jaar in beslag genomen. De grachtengordel werd bebouwd. De kavels aan de noordzijde van de Amstel werden eveneens in gebruik genomen, met name ook door veel opvanghuizen voor de armen, mede vanwege een overvloed aan ruimte en te weinig vraag vanwege het inkrimpen van de florerende economie uit de eeuwen ervoor. Het pand waarin de Hermitage zich heeft gevestigd is een voorbeeld van zo’n opvanghuis. Ook is de doorgetrokken grachtenstructuur van de stad hier terug te zien, inclusief namen als Nieuwe Heren-, Keizer- en Prinsengracht. De buurt die nu als Plantage Middenbuurt bekend staat, inclusief de dierentuin Artis, werd als park voor de mensen ingericht, ook wederom aan minder behoefte aan het volbouwen van de gebieden met woningen.