Hortus sanitatis, een kruidenboek uit de 15de eeuw

Oude kruidenboeken zijn historisch van belang, ze bevatten ook waardevolle medische en botanische informatie over planten. De Hortus sanitatis, een van de eerste gedrukte kruidenboeken, werd in 1491 gepubliceerd door Jacob Meydenbach in Mainz Het grootste deel van het werk bestaat uit 530 beschrijvingen van medicinale planten en kruiden. De tekst begint telkens met een beschrijving van de plant en de opsomming van de synoniemen, gevolgd door de geografische herkomst en een lijst van geneeskrachtige eigenschappen. Uitgegeven net voor de ontdekking van Amerika, is de Hortus sanitatis meteen het laatste kruidenboek dat enkel planten uit de Oude Wereld bespreekt. Naast de bespreking van planten volgen nog 533 hoofdstukken over het medicinale gebruik van dieren, reptielen, vogels, vissen, stenen en mineralen. Om deze massa aan informatie te ontsluiten konden lezers hun ziekten of ongemakken opzoeken in een samenvattende index, van alopecia of haaruitval tot yliaca passio of darmkrampen.

Kritisch bekijken

Jacob Meydenbach compileerde het materiaal uit middeleeuwse handschriften, die op hun beurt gekopieerd waren van de antieke teksten van Galenus, Albertus Magnus of Dioscorides. Hoewel de Hortus sanitatis het invloedrijkste kruidenboek van zijn tijd was, bevatte het veel ongefundeerde informatie, zoals de vermelding dat iedereen die de vruchten van de paradijsboom at nooit meer ziek of moe zou worden. Ook de vele illustraties waren van weinig praktisch nut voor de lezer die een bepaalde medicinale plant wilde identificeren. De houtsneden waren kopieën van kopieën, die nog maar weinig leken op de planten die ze moesten voorstellen. Ongeveer twee derde was overgenomen uit de Gart der Gesundheit, een kruiden­boek dat in 1485 werd gepubliceerd door Peter Schoeffer, de voormalige compagnon van Gutenberg. Door te vertrouwen op de illustraties in oudere kruidenboeken reproduceerde Meydenbach de fouten van zijn voor­gangers.

Enkele voorbeelden van informatie uit Hortus sanitatus

Het boek beeldt de narcis, onder invloed van het verhaal over Narcissus, af met bloemen in de vorm van mensenhoofden. Bij de mandragora onderscheidt de Hortus een vrouwelijke en een mannelijke plant, een onderscheid dat wordt weerspiegeld in de vorm van de wortel. Volgens de begeleidende tekst werd de mandragora gebruikt als verdovingsmiddel ('waardoor iemand, van wie een arm of een been wordt geamputeerd, niets voelt') en als afrodisiacum ('multi dant ad amorem'). Ook in de gedeelten over dieren en mineralen is er plaats voor legendarische verhalen: de feniks die uit zijn as herrijst, berenjongens die vormloos worden geboren en door hun ouders in vorm worden gelikt, of de pelikaan die zich in de borst prikt om de jongen te voeden met zijn eigen bloed. Magnetische stenen ('lapis magnetis') zouden weggelopen echtgenotes terugbrengen en waren zelfs in staat om ontrouw preventief te detecteren. Als de magneet onder het kussen van een ontrouwe vrouw werd geplaatst, zou ze door verschrikkelijke nachtmerries zodanig beginnen beven dat ze uit het echtelijk bed zou vallen. Een trouwe echtgenote zou daarentegen rustig doorslapen. Zeelieden moesten dan weer goed oppassen voor magneten, want door nagels en andere ijzeren onderdelen aan te trekken konden ze schipbreuk veroorzaken.

Geschiedenis van de Hortus sanitatis

Het naslagwerk van Meydenbach werd nog voor het jaar 1500 drie keer herdrukt door de Straatsburgse drukker Prüss, maar compacter dan de oorspronkelijke uitgave. Daardoor kon hij 55 lijnen zetten per kolom, daalden de kosten en steeg de winst. Onder impuls van de commercieel ingestelde Prüss toonde de Hortus sanitatis zich bovendien erg modebewust. Tussen de planten werden ook voedingsmiddelen besproken, die zich minder leenden tot een directe afbeelding en daarom werd voorgesteld aan de hand van een genretafereel. Zo wordt 'wijn' uitgebeeld door een man die in een glas tuurt, 'brood' door een huisvrouw in de keuken, 'water' door een fontein, en 'melk' door een koe die wordt gemolken.

In de uitgave van Meydenbach dragen de afgebeelde personages vijftiende-eeuwse Duitse kledij, terwijl ze in de versies van Prüss overschakelen op de dracht van Straatsburg en de Elzas. In het begin van de zestiende eeuw nam Reinhard Beek het atelier van Prüss over en in 1517 gebruikte hij diens materiaal voor een nieuwe uitgave van de Hortus sanitatis. Het werk werd ook, geheel of gedeeltelijk, vertaald in het Frans, het Engels, het Duits en in het Nederlands als 'den groten herbarius met alsyne figueren die Ortus sanitatis ghenaemt is'. De ingekorte versies omvatten dikwijls enkel de delen over dieren en mineralen, omdat die het populairst waren bij een niet-medisch publiek. De laatste volledige editie werd gedrukt in 1552. Tegen die tijd was er in Europa een nieuwe, wetenschappelijke benadering van de botanica ontstaan en waren boeken zoals de Ortus sanitatis voorbijgestreefd. Botanici gingen planten opnieuw in de natuur bestuderen en steunden meer op observatie dan op de autoriteit van oude teksten. Meer en meer werd het bijgeloof verworpen en kregen de kruidenboeken wetenschappelijke correcte afbeeldingen, die er voor zorgden dat de beschreven planten stilaan in de natuur konden worden geïdentificeerd.