Het Laatste Avondmaal in Firenze: de Cenacoli

Het Laatste Avondmaal is een van de bekendste fragmenten uit het Nieuwe Testament. Net voor zijn lijden en dood vierde Jezus de Sedermaaltijd met zijn apostelen. De dramatische wending van het verraad door Judas, een van de beste vrienden en volgelingen van Jezus, maakt het tafereel uitermate geschikt om door de beste kunstenaars uitgebeeld te worden. Het bekendste voorbeeld is natuurlijk het Laatste Avondmaal van Leonardo da Vinci in Milaan. Maar ook in Firenze zijn er schitterende werken rond deze thematiek van de grootste kunstenaars uit de Renaissance en Barok te zien: Andrea del Sarto, Domenico Ghirlandaio, Perugino en Andrea del Castagno.

Inhoudsopgave

• Het Laatste Avondmaal in de Bijbel: het Evangelie volgens Johannes
• Cenacolo di Ognissanti - Domenico Ghirlandaio
• Cenacolo del Fuligno - Perugino
• Cenacolo di Sant'Apollonia - Andrea del Castagno
• Chiostro dello Scalzo - Andrea del Sarto
• Santa Maria Maddalena de’ Pazzi - Sala del Perugino
• Cenacolo di San Salvi - Cenacolo di Andrea del Sarto

Het Laatste Avondmaal in de Bijbel: het Evangelie volgens Johannes

In de vier evangeliën nemen de laatste drie dagen van Jezus op aarde onevenredig veel plaats in. Hele hoofdstukken worden aan zijn lijden en dood op Witte Donderdag en Goede Vrijdag gewijd. Het is dan ook een voor het christendom cruciale gebeurtenis. Jezus verlost volgens de christelijke leer de mensheid door zijn vrijwillig lijden. Voorafgaand aan zijn arrestatie vierde hij met zijn leerlingen avondmaal (Joh. 13,21-30):


Het is deze scène die door talloze kunstenaars uitgebeeld is. Een van de beste vrienden van Jezus is zo in hem teleurgesteld dat hij besluit hem aan de joodse hogepriesters over te leveren. Later zal hij door de zogenaamde 'Judaskus' Jezus aan de tempeldienaren en soldaten aanwijzen.

Tijdens het Laatste Avondmaal stelde Jezus natuurlijk ook het allerbelangrijkste sacrament in: de eucharistie - bron en hoogtepunt van het christelijk leven. Voeg dit bij de voorafwijzing naar zijn lijden en men begrijpt waarom in zoveel kloosters taferelen uit het Laatste Avondmaal geschilderd werden, specifiek in de refters. De kloosterlingen werden zo tijdens hun maaltijd herinnerd aan het lijden van Christus en aan de eucharistie. Wereldwijd zijn er talloze van deze Cenacoli (Avondmalen) te vinden, waaronder tientallen in Firenze. Daarnaast schilderden de grote meesters ook andere religieuze afbeeldingen, zoals de Kruisiging, die jaren verborgen bleven. Ook deze zijn meer dan een bezoek waard. Alle genoemde openingstijden dateren uit 2016. Toegang tot deze Cenacoli is gratis - men hoeft enkel even de naam te noteren, om dan in absolute rust van een meesterwerk te genieten.

Cenacolo di Ognissanti - Domenico Ghirlandaio

Van de grote meesters van de Renaissance zijn vooral Da Vinci, Michelangelo en Rafaël bekend. Nochtans zijn er talloze andere kunstenaars die de mooiste werken afleverden. Een van hen is Domenico Ghirlandaio (1449-1494). De bekende Nederlandse schrijver Cees Nooteboom bewonderde zijn werk uitermate:


Naast de beroemde kerk van Allerheiligen (de Ognissanti) ligt de refter van het klooster. Daar schilderde hij in 1480 een van de mooiste weergaven van het Laatste Avondmaal. Stilistisch lijkt het werk zeer sterk op dat van Andrea del Sarto in het Cenacolo di Sant'Apollonia. Ook hier zit Judas eenzaam aan een kant van de tafel. De verschillen zitten in de gelaatsuitdrukkingen van de apostelen. Bij Ghirlandaio is er veel meer ingetogenheid, minder woede en vertwijfeling. De apostelen lijken nog niet helemaal te beseffen wat de Heer net gezegd heeft.

Praktische info

Adresgegevens: Via Borgo Ognissanti 42
Openingsuren: maandag van 9u tot 13u

Cenacolo del Fuligno - Perugino

Net als Del Sarto heeft Perugino (1446-1523) voor twee schitterend beschilderde Cenacoli in Firenze gezorgd. Perugino staat bij kunstliefhebbers vooral bekend als de maker van het schitterende Overhandiging van de sleutels van het hemelrijk aan Petrus in de Sixtijnse Kapel in Rome. Nochtans heeft hij de meeste van zijn werken in Firenze verwezenlijkt. Zo schilderde hij aan het einde van de vijftiende eeuw een Laatste Avondmaal in het klooster van de Franciscanessen in de Via Faenza.

Perugino schilderde een klassiek Avondmaal in zijn dromerige stijl. Bij de (her)ontdekking van dit werk in de negentiende eeuw dacht men eerst dat het werk aan Rafaël toebehoorde. Deze schilder was dan ook een leerling van Perugino en nam zijn stijl enigszins over, al bracht hij deze tot grotere volvoering.

Praktische info

Adresgegevens: Via Faenza 42
Openingsuren: enkel open op dinsdag, donderdag en zaterdag van 9u tot 13u

Cenacolo di Sant'Apollonia - Andrea del Castagno

Dit Laatste Avondmaal bevindt zich in de gebouwen van een voormalig slotklooster van Benedictinessen. Het bestaan van deze schitterende schildering werd dan ook pas halfweg de negentiende eeuw bekend, toen het klooster opgeheven werd. In de refter schilderde Andrea del Castagno (1421-1457) een van de eerste Avondmalen in de nieuwe stijl van de Renaissance. In 1447 was het werk aan de schildering al beëindigd. We zien een vrij klassieke uitbeelding van het Bijbelverhaal ... ware het niet dat Judas een zeer bijzondere plaats krijgt toegewezen. De personificatie van het kwaad zit helemaal alleen aan een zijde van de lange tafel. Jezus en de apostelen zijn van hem afgekeerd. De schilder zorgde ook voor een duidelijk verdwijnpunt - een van de stokpaardjes in de vroege Renaissance, denk maar aan de werken van Piero della Francesca. Castagno schilderde overigens ook nog een Pièta en een Kruisiging boven het fresco van het Avondmaal; deze zijn helaas zwaar verduurd door waterschade. Ook de verrijzenis werd uitgebeeld. Let op de wimpel die de wel erg Romeins lijkende Christus draagt.

Praktische info

Adresgegevens: Via XXVII Aprile 1
Openingsuren: 08u15 tot 13u50; geregeld op zondag en maandag gesloten

Chiostro dello Scalzo - Andrea del Sarto

Een buitenbeentje in deze lijst is het Chiostro dello Scalzo - er valt namelijk eigenlijk geen Laatste Avondmaal te zien. De gebouwen van de vroegere Broederschap van de Heilige Johannes de Doper, een lekenvereniging van zogenaamde flagellanten - mensen die zichzelf geselen om boete te doen voor hun zonden - bieden enkele van de wonderlijkste en mooiste werken van Andrea del Sarto. De naam van het gebouw verwijst naar de drager van het kruis tijdens de processies. Deze liep namelijk op blote voeten - scalzo.

Del Sarto (1486-1531) was een van de belangrijkste figuren van de Renaissance, al is zijn naam veel minder bekend dan die van Da Vinci, Rafaël en Michelangelo. Del Sarto was zelf ook lid van de Broederschap en schilderde in de periode 1510-1526 een aantal taferelen uit het leven van Johannes de Doper en Jezus op de muren: de onthoofding van Johannes en het feestmaal van Herodes, de dans van Salomé, de doop van Christus ... Wie het gebouw bezoekt, is er vaak alleen. Dat is verbazingwekkend, want men ziet er kunstwerken in een zeer aparte stijl. De werken zijn namelijk allemaal in grijstinten geschilderd. Er valt geen kleur te bespeuren. Toch doet dit helemaal niet af aan de dramatische stijl, integendeel. Del Sarto schilderde in het Cenacolo van San Salvi wel een Laatste Avondmaal.

Praktische info

Adresgegevens: Via Cavour 69
Openingsuren: maandag en donderdag, geregeld ook zaterdag en zondag; van 08u15 tot 13u50

Santa Maria Maddalena de’ Pazzi - Sala del Perugino

Naast een Avondmaal in het vroegere Convento di Sant'Onofrio maakte Perugino ook enkele fresco's voor het klooster van Santa Maria Maddalena de’ Pazzi. Dit klooster werd oorspronkelijk door Benedictinessen bewoond, maar werd later door de paus aan Karmelietessen geschonken. In de kapittelzaal, dat is de zaal waar de kloostergemeenschap in vergadering bijeenkomt, schilderde Perugino rond 1495 fresco's van Sint-Bernardus en Maria, Sint-Johannes de Evangelist en Sint-Benedictus, en een gekruisigde Christus met Maria Magdalena.

Praktische info

Adresgegevens: Via della Colonna 9
Openingsuren: dinsdag en donderdag van 14u30 tot 17u30
Opgelet: dit Laatste Avondmaal bevindt zich nu in de schoolgebouwen van een lyceum. Dit betekent dat men het niet kan bezoeken tijdens de Italiaanse schoolvakanties.

Cenacolo di San Salvi - Cenacolo di Andrea del Sarto

Andrea del Sarto schilderde niet enkel in het Chiostro dello Scalzo. Hij maakte ook een schitterend Laatste Avondmaal in het klooster van San Salvi, gelegen buiten de eigenlijke stadskern van Firenze. Men zal dus even de drukte van de toeristen moeten verlaten om de prachtige refter te bezoeken. Del Sarto schilderde dit werk in 1523. In tegenstelling tot het Avondmaal van Castagno is het nu heel wat moeilijker om Judas te herkennen. Hij zit net naast Jezus en heeft een arm op de borst gelegd. De toeschouwer ziet hem bijna de woorden 'Ik toch niet?' uitspreken. De andere apostelen zijn in verwarring over deze aankondiging van Christus. Let ook op de twee mensen die in het lunet boven de eigenlijke schildering een blik op elkaar werpen. Vertrouwen zelfs zij elkaar niet? Del Sarto schilderde ditmaal overigens wel in volle, heldere kleuren.

Praktische info

Adresgegevens: Via di San Salvi 16
Openingsuren: 08u15 tot 13u50; gesloten op maandag
Opgelet: in 2016 tijdelijk gesloten