Middeleeuwen: de gotische kathedraal van Chartres

De kathedraal Notre-Dame van Chartres is ongetwijfeld een van de mooiste voorbeelden van middeleeuwse gotische bouwkunst. De in een periode van nog geen dertig jaar gebouwde kathedraal was in de middeleeuwen een belangrijke bedevaartsplaats. In de crypte wordt het heilige kleed bewaard dat Maria droeg bij de geboorte van Christus. De 179 glas-in-loodramen en het beeldhouwwerk van de kathedraal, die is gebouwd op de fundamenten van een kathedraal die in 1194 door een felle brand werd vernield, zijn grotendeels authentiek.

De gotische kathedralen: het nieuwe Jeruzalem

In veel Europese steden verheffen zich enorme gotische kathedralen met hun torens boven de hoogste moderne gebouwen. In de talloze beeldhouwwerken en glas-in-loodramen komen engelen, heiligen en duivels, koningen en koninginnen, edellieden met hun dames, kooplieden, ambachtslieden en boeren voor. Dit maakt duidelijk dat de bouw van een kathedraal het resultaat was van de gemeenschappelijke inspanning van een plaatselijke gemeenschap. Een kathedraal weerspiegelt, zo nauwkeurig als een spiegel, het geloof en het leven voor wie en door wie hij werd gebouwd.

In het bijbelboek van Johannes wordt de apocalyps of eindtijd beschreven. Johannes ziet in een visioen het Hemelse Jeruzalem uit de hemel neerdalen. De stad was omgeven door een hoge muur, met aan iedere zijde drie poorten. Haar glans leek op een kostbaar gesteente, als van een diamant.

De gotische kathedralen met ramen van gebrandschilderd glas die doen denken aan de kleur van halfedelstenen, met hun ijle hoogten die worden bereikt, en met portalen van elk drie deuren, werd in de middeleeuwen gezien als een uitbeelding van het Hemelse Jeruzalem. De kathedraal werd door de middeleeuwers symbolisch opgevat als het nieuwe Jeruzalem.

Bouwgeschiedenis van de kathedraal van Chartres

De kathedraal van Chartres is gebouwd op een plateau dat boven de stads Chartres uitkijkt. Op die plaats heeft, naar men zegt,
ooit een tempel van de druïden gestaan. Zeker is dat er op deze plek een kathedraal heeft gestaan, die in het midden van de negende eeuw door de Vikingen werd vernield.

Onder leiding van bisschop Fulbert (1006-1028) werd op het plateau een romaanse kathedraal gebouwd. Na een brand in 1134, die voornamelijk de hogere delen van de romaanse kathedraal hadden beschadigd, werd begonnen met een gotische westzijde. In 1160 kwam de zuidelijke klokkentoren gereed (de noordelijke klokkentoren werd pas na 1194 toegevoegd). Van de kathedraal bleef na een felle brand in 1194 niet veel over. Alleen het westelijke koningsportaal, de zuidelijke klokkentoren, de crypte en de funderingen bleven gespaard.

Een belangrijke bedevaartskerk

In de middeleeuwen ontwikkelde zich de cultus (godsdienstige verering) van de Maria-verering. Maria veranderde in de middeleeuwen van een duistere figuur in een koningin van de hemel, en later in de moeder en beschermster van iedere gelovige. Sinds een schenking van Karel de Kale in 876 werd in de kathedraal van Chartres de sancta camisa bewaard, het heilige kleed dat Maria gedragen zou hebben bij de geboorte van Christus. De kathedraal werd daarom in de middeleeuwen door veel pelgrims bezocht. Het zorgzaam bewaarde relikwie bevindt zich ook nu nog in de kathedraal.

De financiering van de herbouw

Een kleine gemeenschap van circa 10.000 mensen slaagde er in om tussen 1194 en 1220 de kathedraal van Chartres te herbouwen. Het feit dat het Mariareliek op miraculeuze wijze bespaard was gebleven, was waarschijnlijk een extra stimulans voor de bisschop en de bewoners om direct te beginnen met de herbouw. Wellicht had Maria de brand zelfs verwelkomd, omdat ze wenste dat 'ter ere van haar een nieuwe en onvergelijkbare kerk' zou worden gebouwd.

De herbouw van de kerk werd op allerlei manieren ondersteund. De bisschop en het kapittel stelden drie jaar lang een aanzienlijk deel van hun inkomsten ter beschikking. Bij een kruistocht in 1210 schonk koning Philips II Augustus een eenmalig bedrag voord de bouwkosten. Ook de bewoners van Chartres droegen voor een groot deel bij aan de bouwkosten, hetzij door belastingen, hetzij door giften. Veel glas-in-loodramen werden geschonken door de gilden. Door bij te dragen aan de bouw van de kathedraal bedreven de gilden ook een vorm van reclame, want de kostbare glas-in-loodramen, vaak met heiligenlevens of verhalen uit de bijbel als onderwerp, zijn in de onderste zones voorzien van afbeeldingen van het betreffende ambacht.

De kathedraal was van wezenlijk belang voor de economie van de stad. Tijdens de verschillende feesten rond Maria, de patrones van de kathedraal, waren er markten waar rond de kerk de belasting lager was dan elders. Ook de constante stroom pelgrims was van belang voor de welvaart van de stad.

De herbouwde kathedraal van Chartres

De fundering en de crypte

In de herbouwde kathedraal werd de bij de brand gespaarde crypte opgenomen. De plattegrond van de kerk lag daardoor in grote lijnen vast. De crypte werd waarschijnlijk gehandhaafd omdat de fundering nog bruikbaar was. Mogelijk was ook het feit dat in de crypte een heilig reliek werd bewaard een reden om de crypte te handhaven.

Het mozaïek in de vloer
Een groot mozaïek in de vorm van een labyrint bevindt zich in de vloer van het middenschip. Met dit labyrint presenteerde en vereeuwigde de onbekende architect zichzelf en zijn bouwkunst. Het labyrint is ook een verwijzing naar Deadalus, de mythische architect uit de Oudheid, die door veel middeleeuwse architecten werd gezien als hun grote voorbeeld.

het labyrint heeft als onderwerp goed en kwaad, met een afbeelding van het paradijs in het midden. In de middeleeuwen legden de pelgrims het circa 300 meter lange labyrint doorgaans op hun knieën af.

De gebrandschilderde ramen
Daglicht komt de kathedraal binnen via 179 glas-in-loodramen met een totale oppervlakte van 2500 vierkante meter. Drie vensters in de westgevel bleven bij de brand in 1194 gespaard. Het merendeel van de ramen dateert uit de dertiende eeuw.

Veel glas-in-loodramen hebben betrekking op de Maria-verering. Op het grote roosvenster in het noordelijke dwarsbeuk is Maria met kind op schoot het middelpunt. Ze is omgeven door engelen, aartsengelen en witte duiven, symbool voor zowel de Heilige Geest als voor de evangeliën. In de andere glas-in-loodramen zijn heiligenlevens of de Apocalyps en het Laatste Oordeel afgebeeld.

Er wordt wel gezegd dat glas-in-loodramen de bijbel waren voor de ongeletterden. Het is echter onduidelijk hoe de betekenis van alle afbeeldingen kon worden begrepen zonder kennis van de bijbehorende teksten. De symboliek van het licht zal door de pelgrims wel begrepen zijn. Het invallende licht krijgt, door het overheersende blauw en rood, een violette toon, een licht dat in de middeleeuwen gezien werd als een glimp van de volmaaktheid van de Schepper.

De unieke verzameling glas-in-loodramen in de kathedraal van Chartres is nog steeds vrijwel compleet. Ramen worden gerestaureerd door ze te herschilderen of van nieuw lood te voorzien. Tijdens de twee wereldoorlogen in de twintigste eeuw werden de ramen verwijderd.

Portalen met beeldhouwwerk

De kerk is zowel aan de noord- als aan de zuidzijde voorzien van een portaal met drie deuren. De portalen zijn voorzien van veel beeldhouwwerk. In het portaal aan de noordzijde is het leven van Maria uitgebeeld, aangevuld met scènes die de komst van de Christus op aarde aankondigen. In het portaal aan de zuidzijde is boven de middelste deur Christus afgebeeld als rechter bij het Laatste Oordeel. Boven de deuren aan weerszijden zijn mensen afgebeeld die leefden naar het voorbeeld van Christus: apostelen, martelaren en belijders.

Het portaal aan de westelijke ingang van de kathedraal overleefde de brand van 1194. Het wordt het koningsportaal genoemd omdat in de gevel boven het roosvenster een koningsgalerij is aangebracht, met beelden van de voorgangers van de regerende vorst. Op die manier werd de macht van de regerende vorst gelegitimeerd.

In de twaalfde eeuw beleefde het onderwijs in Chartres een enorme bloei. Daarom zijn boven de rechterdeur van het koningsportaal, in de twee archivolten (ronde bogen) die Maria omgeven, geleerden uit de Klassieke Oudheid afgebeeld die in verband kunnen worden gebracht met de zeven vrije kunsten (onder andere meetkunde, rekenkunde en muziek).

De klokkentorens van de kathedraal van Chartres

De kathedraal van Chartres heeft twee klokkentorens. De 105 meter hoge Clocher Vieux (oude klokkentoren) kwam in 1160 gereed, compleet met een nog steeds bestaande torenspits. De iets hogere Clocher Neuf (nieuwe klokkentoren) werd na 1194 gebouwd. Na een brand in 1506 werd deze toren voorzien van een nieuwe gotische spits. Na het beklimmen van 378 torentrappen heeft men een prachtig uitzicht over het stadje Chartres.