Schilderij 20e eeuw: Guernica van Pablo Picasso

Het grote doek (351 x 782 cm) Guernica vult een volledige wand in het museum Centre de Arte Reina Sofia in Madrid. Guernica verwijst naar een historische gebeurtenis, een luchtaanval van Duitse bomenwerpers op het stadje Guernica tijdens de Spaanse Burgeroorlog, en drukt Picasso's politieke betrokkenheid uit. Het schilderij is een protest tegen oorlogsgeweld. Picasso vervaardigde het schilderij in opdracht van de republikeinse regering. Het schilderij was bestemd voor het Spaanse paviljoen tijdens de wereldtentoonstelling in Parijs (1937). Ongetwijfeld is Guernica een van de bekendste en opzienbarendste door Picasso vervaardigde schilderijen.

De Spaanse Burgeroorlog

Op 17 juli 1936 brak de Spaanse Burgeroorlog uit, een oorlog die tot 28 maart 1939 zou duren en die anderhalf miljoen levens zou eisen. In Spaans-Marokko kwam op 17 juli 1936 een legeronderdeel onder leiding van generaal Franco, die beweerde Spanje te willen behoeden tegen het socialisme en het atheïsme, in opstand. Zijn troepen werden met de hulp van de Duitse Luftwaffe vanuit Spaans-Marokko naar Spanje gebracht. Tot het leger van Franco behoorden ook veertigduizend Italiaanse manschappen, uitgeleend door de Italiaanse dictator Mussolini. De door Italiaanse en Duitse troepen gesteunde falangisten (Spaanse fascisten) bonden de strijd aan met het door de Sovjet-Unie en talloze vrijwilligers uit diverse landen gesteunde republikeinse leger.

Officieel verborgen Frankrijk en Groot-Brittannië zich achter een masker van neutraliteit. Wapenleveranties aan beide partijen waren verboden. Dat bleef niet zonder gevolgen. Grote delen van Spanje vielen in handen van het leger van Franco. De hoofdstad Madrid viel echter niet, want de opmars van het leger werd net ten zuiden van de hoofdstad gestuit door het republikeinse leger.

De vernietiging van Guernica

Ruim twintig kilometer van Bilbao lag Guernica, of Gernika in het Baskisch, een stadje met net zevenduizend inwoners. De Basken hielden vast aan hun eigen identiteit. Toen de oorlog uitbrak kozen ze de zijde van het republikeinse leger. Toen de falangisten Bilbao naderden, de havenstad van waaruit het republikeinse leger en de Basken werden bevoorraad, vochten de ingegraven Basken als leeuwen. Franco besloot om hun verzet te breken met een strafexpeditie.

Op 26 april 1937 werd het stadje Guernica in minder dan drieënhalf uur met de grond gelijk gemaakt. De verwoesting was een pure terreurdaad, want het stadje had geen enkel militair belang. Door Duitse bomenwerpers afgeworpen bommen ontketenden een ruim een uur aanhoudende vuurzee. Op de vlucht naar de de velden en bossen rondom het stadje werden de inwoners beschoten door de Duitse piloten. Een laatste golf bommenwerpers zorgde voor de genadeslag. Na het werpen van drieduizend bommen restte van Guernica niet meer dan as en sintels. Bijna een kwart van de bevolking van Guernica, 1645 inwoners, werd gedood, duizenden anderen raakten zwaargewond.

Het nieuws over de terreurdaad haalde de wereldpers. George Lowthe Steer, correspondent van The Times, volgde de oorlog in Bilbao. Toen hij de ontploffingen hoorde vertrok hij direct naar Guernica. Zijn reportage werd vergezeld door een foto van het brandende Guernica. Enkele dagen later, op 30 april 1937, las Picasso de Franse vertaling van Steers reportage in Ce Soir.

De betrokkenheid van Picasso bij de Spaanse Burgeroorlog

Picasso was in juli 1936 door de republikeinse regering benoemd tot directeur van het Prado, het museum met de belangrijkste Spaanse kunstcollectie. Hij stond vanaf het uitbreken van de oorlog aan de zijde van de republikeinse regering. Hij voelde zich persoonlijk aangevallen toen het Prado getroffen werd door een granaat. Zijn geboortestad Malaga was na een langdurig beleg gevallen. Zijn moeder zat vast in het republikeinse Barcelona. De stad wachtte op een onvermijdelijke aanval door de troepen van Franco.

Het schilderij Guernica

De verstrekking van de opdracht

In januari 1937 vroeg de republikeinse regering hem om een muurschildering te maken voor het Spaanse paviljoen tijdens de wereldtentoonstelling in Parijs. Het moest een duidelijke boodschap bevatten. De wereldtentoonstelling zou in juli 1937 worden geopend. De muurschildering zou een wand van de tentoonstellingsruimte beslaan. Hoewel Picasso nog geen idee had wat hij zou schilderen, aanvaardde hij de opdracht.

Het onderwerp

Toen hij op 30 april 1937 de foto had gezien die Steers reportage over de vernietiging van Guernica vergezelde, wist hij wat het onderwerp van zijn bijdrage aan het Spaanse paviljoen op de wereldtentoonstelling zou worden. Hij stelde zich een nachtelijke schietpartij voor. De Guernica zou de voorstelling worden van een explosie. Het schilderij moest ook andere wreedheden, in het verleden en in de toekomst, aan de kaak stellen. Die boodschap moest worden overgedragen in een symbolische taal die men overal zou verstaan.

Totstandkoming van de Guernica

Op 1 mei 1937, twee dagen na het lezen van Steers reportage, zette Picasso met potlood de eerste krabbels op papier. Op 11 mei begon hij met het schilderen van het enorme doek met een lengte van acht meter en een hoogte van ruim drieënhalve meter. Half juni werd het voltooide werk in het Spaanse paviljoen op de wereldtentoonstelling gehangen. Dit paviljoen toonde de doodstrijd van het republikeinse Spanje. Daar paste de Guernica perfect bij.

Voor het vervaardigen van het schilderij had Picasso slechts vijf weken nodig, van 1 mei tot 4 juni, wat verbluffend snel is voor een dergelijk groot doek. De totstandkoming van het doek is precies te volgen. Vijfenveertig gedateerde voorstudies zijn bewaard gebleven. Bovendien gaf Picasso toestemming om foto's te maken terwijl hij werkte aan de Guernica. Ook die foto's zijn bewaard gebleven.

De voorstelling

Het is niet mogelijk om naar de Guernica te kijken zonder de paniek te voelen dat er geen uitweg is. De felle zwart-wit contrasten maken de voorstelling zowel pijnlijk scherp als verwarrend ondoorgrondelijk. Het gevoel van desoriëntatie bereikte Picasso door de ramp te plaatsen in een kubistische omgeving. Het is een intens emotioneel schouwtoneel. De gebroken vlakken roepen visuele paniek op. De binnenstebuiten gekeerde ramen en deuren beschermen en omvatten niet, maar sluiten op en versperren.

De brede compositie toont zeven figuren of figuurgroepen. In het midden staat een gewond paard. Zijn tong is naar links uitgestoken en de mond geeft een schreeuw van pijn. Boven het hoofd van het paard zien we een groot 'oog van God', met op de plaats van de pupil een gloeilamp. rechts van het paard zweeft een menselijk hoofd en een uitgestrekte arm met een brandende olielamp. Links knielt een schreeuwende moeder met een dood kind in haar armen voor een stier. Uiterst rechts zien we een figuur die zijn hoofd achterover werpt. Hij schreeuwt het uit, met zijn armen in een gebaar van grote smart ten hemel geheven.

Symboliek

Het paard en de stier staan voor Spanje: het paard is het lijdende volk en de stier is het overwinnende volk. Zowel het paard als de stier zijn slachtoffers van terreur en geweld. Alle op Guernica afgebeelde figuren zijn slachtoffers. Het doek symboliseert de verwoesting van de menselijke beschaving door de oorlog. Het is Picasso's antwoord op wreedheid en massamoord.

Lees verder

• Schilderij 20e eeuw: Les Démoiselles d'Avignon (Picasso)
• Moderne schilderkunst: het kubisme