Het Panorama van Mesdag in Den Haag

We zijn gewend aan beelden in HD of een beeldscherm van 4K TV. En om de zoveel tijd worden zelfs deze resoluties weer verbeterd. De ene geweldige weergave vervangt de andere. Tussen al deze technische vernieuwingen staat in Den Haag het Panorama van Mesdag. Met een omtrek van 120 meter en een hoogte van 14 meter imponeert dit panorama zonder een HD of een 4K resolutie nodig te hebben. De cilindervorm maakt dat je midden in het gigantische schilderij staat. Voltooid in 1881 trekt het Panorama Mesdag jaarlijks duizenden bezoekers. Wie maakte dit gigantische doek en waarom? Het verhaal van de mensen die eraan werkten is even fascinerend als het werk zelf.

• Wat zijn panorama’s?
• Het Panorama van Mesdag
• Het ontstaan van het Panorama Mesdag
• Wie schilderden het Panorama Mesdag?
• Hendrik Willem Mesdag (1831-1915) en Sientje Mesdag - van Houten (1834 -1909)
• Bernardus Johannes Blommers (1845-1914)
• George Hendrik Breitner (1857-1923)
• Théophile de Bock (1851-1904)
• Hoe werd het Panorama Mesdag geschilderd?
• Laat het Panorama het 19de-eeuwse strand nauwkeurig zien?
• Waarom zou je het bezoeken?

Wat zijn panorama’s?

In de 19de eeuw waren panorama’s populair, want ze gaven je een indruk van een plaats aan de andere kant in de wereld. Op een panorama schilderde men een landschap, zeegezicht of een historisch tafereel. De cilindervorm van zo’n doek plaatste de toeschouwer in het midden. Door er geluidseffecten aan toe te voegen en te spelen met belichting of iets aan het decor toe te voegen, leek het alsof de toeschouwer echt op die locatie aanwezig was.

Panorama’s ontstonden in China. Daar werden ze op boekrollen geschilderd en waren vaak bedoeld als routes. De Britse schilder Robert Barker realiseerde het eerste panoramaschilderij rond 1790 in Schotland. Hij stelde zijn schilderijen van Edinburgh op een cilindervormig oppervlak tentoon. Dit noemde hij The Panorama. Zo ontstond de term panorama voor cilindervormige schilderijen.

Het woord panorama komt uit het Grieks en is opgebouwd uit:

• pan oftewel ‘alle’
• horama oftewel ‘uitzicht'

Omdat er veel publiek op The Panorama af kwam, maakten anderen ook panorama’s. Deze werden zowel voor tijdelijke opstellingen gemaakt als voor een permanent gebouw. Investeerders en speculanten richtten er zelfs bedrijven voor op. Na het hoogtepunt van de populariteit in de 19e eeuw, gingen deze bedrijven langzaamaan failliet. Het publiek had er geen belangstelling meer voor. Er zijn maar weinig panorama’s bewaard gebleven.

Het Panorama van Mesdag

Wereldwijd is het Panorama van Mesdag het oudste panorama dat op dezelfde plek is blijven voortbestaan. Op het schilderij zie je de Noordzee, de duinen, Den Haag en Scheveningen. Het staat in een bijgebouw van het museum. Je loopt een trap op die je niet voorbereidt op wat je ziet wanneer je boven bent. Je staat in een soort verhoogd paviljoen en overal om je heen is het enorme doek. Maar je ziet het doek eigenlijk niet, je bent ineens terug in de tijd in Scheveningen. Geen beschrijving is voldoende om de ervaring van het daar staan weer te geven.

Het ontstaan van het Panorama Mesdag

Een Belgisch bedrijf uit Brussel gaf opdracht om het Panorama Mesdag te maken. Zij vroegen om een ‘Haags maritiem panorama’ en de schilder Mesdag stond bekend om zijn zeegezichten. Hij aanvaardde graag de opdracht. Aannemer Gerard Klomp ontwierp er speciaal een gebouw voor aan de Zeestraat 65 in Den Haag. Kort daarna ging het bedrijf failliet. Panorama’s waren niet langer iets waar veel mensen de deur voor uit gingen.

De kunstschilder Mesdag kocht het schilderij over en liet het zelf tentoonstellen. Architect C.J. Laarman zorgde voor de voorgrond met zand en al. Hij probeerde de duinen goed na te bootsen. Gerard Klomp maakte een stellage waarmee Mesdag langs het doek kon rijden. Mesdag verdiende zelf echter weinig aan het panorama. Jaren na zijn overlijden werd het Panorama van Mesdag pas een veel bezochte tentoonstelling.

Wie schilderden het Panorama Mesdag?

Hendrik Willem Mesdag (1831-1915) schilderde het Panorama Mesdag samen met een kleine vertrouwde groep schilders:

• Sientje Mesdag - van Houten (1834 -1909)
• Bernardus Johannes Blommers (1845-1914)
• George Hendrik Breitner (1857-1923)
• Théophile de Bock (1851-1904)

Hendrik Willem Mesdag (1831-1915) en Sientje Mesdag - van Houten (1834 -1909)

Hendrik Willem Mesdag werd geboren in Groningen. Zijn vader was een bankier en daarom was het vrijwel zeker dat Mesdag in het familiebedrijf zou werken. In plaats daarvan werd hij een bekende schilder en verzamelaar. Zijn specialiteit was het maken van zeegezichten. De schilderijen die hij heeft verzameld kun je in het museum De Mesdag Collectie bekijken.

Sientje van Houten was de dochter van een vooraanstaande houthandelaar die ook politiek actief was in de gemeenteraad van Groningen en de Provinciale Staten. Haar broer Samuel zou later als minister van Houten zorgen voor het Kinderwetje in 1847. Sientje schilderde graag landschappen, portretten en stillevens van bloemen en vruchten.

In 1854 verloofden Hendrik en Sientje zich om in 1856 te trouwen. Zij kregen samen een zoon, Klaas (Nicolaas), in 1863. Omdat de vader van Sientje overleed in 1864, erfde zij veel geld. Mesdag hoefde niet langer te werken in het familiebedrijf. Hij kon zich nu volledig richten op het schilderen. Het gezin verhuisde hiervoor naar Den Haag. Het geluk duurde maar kort, want Klaas werd ziek. Hij overleed in 1871 aan difterie, kort voor zijn achtste verjaardag. Andere kinderen kreeg het echtpaar niet. De schilderkunst troostte Sientje en ook zij richtte zich hier nu volledig op.

Het echtpaar hoorde tot de Haagse School. In 1909 stierf Sientje en werd begraven op Oud Eik en Duinen. Hendrik overleed in 1915 en werd bij Sientje begraven. In 1930 werd Samuel van Houten ook in dit graf bijgezet.

Bernardus Johannes Blommers (1845-1914)

De vader van Bernardus Johannes Blommers was een lithograaf. Bernard Blommers groeide op met liefde voor de kunst. Onder invloed van kunstschilder Josef Israëls ging hij zich voornamelijk bezighouden met het schilderen van het strandleven. Hiervoor bouwde hij een huis bij het strand van Scheveningen. In 1871 trouwde hij met Johanna van der Toorn. Samen kregen zij maar liefst 11 kinderen.

Het werk van Blommers werd niet alleen in Nederland gewaardeerd, maar ook in andere Europese landen en Noord Amerika. In de VS ontving zelfs president Roosevelt hem. Hij was deel van de Haagse School. Bernard Blommers ligt begraven op Oud Eik en Duinen in Den Haag.

George Hendrik Breitner (1857-1923)

George Hendrik Breitner werd geboren in Rotterdam als zoon van een commissionair in granen. Hij tekende al sinds zijn jeugd, maar zijn vader vond het maar niets. Vanaf zijn veertiende werkte hij op kantoor en volgde daarnaast tekenlessen. Gelukkig haalde zijn tekenleraar zijn vader over om hem naar de Tekenacademie in Den Haag te sturen in 1875. Hij maakte naam met zijn paardenstudies. Daarom vroeg Mesdag hem om de artillerie en de paarden te schilderen op het Panorama Mesdag. Hij schilderde eveneens het dorp Scheveningen op het doek.

Foto’s maakte Breitner ook graag. Daar baseerde hij veel stadsschilderijen op. Je mocht toen niet op straat schilderen in Nederland zonder speciale toestemming. Het maken van een foto was daarom een goede geheugensteun.

Breitner was bevriend met Tachtigers als Willem Kloos en Lodewijk van Deyssel. Met Vincent van Gogh ging hij er graag op uit om het dagelijkse leven te tekenen in de werkplaatsen en tuinen van Den Haag. Later werd Breitner bekend om zijn Amsterdamse stadsgezichten en de mindere buurten zoals de Jordaan. Hij ligt begraven op de Nieuwe Ooster begraafplaats.

Théophile de Bock (1851-1904)

Théophile Emile Achille de Bock hoorde ook bij de Haagse School. Geboren in Den Haag, werkte hij als ambtenaar bij de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij. Hij hield echter zo van het tekenen en schilderen dat hij een kunstschilder werd. Voor Mesdag schilderde hij een groot deel van de lucht en de duinen op het panorama.

Ook Théophile de Bock was een goede vriend van Vincent van Gogh. Toen de Haagse Pulchri Studio weigerde om schilderijen van Van Gogh tentoon te stellen, liet hij deze zelf met groot succes tentoonstellen in de Haagse Kunstkring. Ook het eigen werk van De Bock werd gewaard. Zowel in Nederland als internationaal werd hij letterlijk en figuurlijk geprezen. Hij was getrouwd met Catharina Petronella Bloklander en samen kregen zij zeven kinderen. De Bock ligt begraven op Begraafplaats Kleverlaan in Haarlem.

Hoe werd het Panorama Mesdag geschilderd?

Mesdag had een glazen cilinder. Hij legde er papier omheen en schetste zo ter plekke de omgeving. Daarna werd er een lichtbron in het midden van het cilinder gezet. Nu kon de schets op het doek worden geprojecteerd voor het schilderij. Het glazen cilinder is te bewonderen in het museum in de Zeestraat 56.

Bij elkaar hebben Mesdag en zijn assistenten hierna nog 4 maanden lang het kunstwerk ingeschilderd:

• Théophile de Bock vooral de lucht en de duinen
• George Breitner de cavalerie
• Bernard Blommers de moeder met haar dochter die achter de afscheiding stonden te kijken
• Sientje Mesdag samen met George Breitner het dorp Scheveningen
• Hendrik Mesdag de boten en de zee

Mesdag heeft Sientje vereeuwigd op het panorama onder een witte parasol met haar schildersezel.

Laat het Panorama het 19de-eeuwse strand nauwkeurig zien?

Hendrik Mesdag maakte zijn cilinderschetsen staande op het hoogste duin in Scheveningen. Hoe zorgvuldig hij ook te werk ging, helemaal nauwkeurig werd zijn weergave niet. Dit is ontdekt tijdens een onderzoek van het museum samen met de TU Delft. In het kader van een tentoonstelling over landmeten wilden de onderzoekers nagaan waar Mesdag precies stond om zijn cilinderschetsen te maken.

Hoogleraar Ramon Hanssen van de TU Delft vertelde hierover: “Waarschijnlijk heeft Mesdag de vuurtoren in Katwijk en het paviljoen dat nu onderdeel is van museum Beelden aan Zee, iets te ver naar links geschilderd. Dat betekent dat hij op de Noordzee drie meter is vergeten en tussen het paviljoen en de watertoren van Scheveningen heeft hij er wat bij verzonnen. Daar is het namelijk drie meter te breed."

Dit verschil ten spijt, is het nog steeds een vrij getrouwe weergave van Scheveningen in de 19e eeuw.

Waarom zou je het bezoeken?

Waarom zou je niet een gigantisch doek van ruim 1700 m² willen zien? Vincent van Gogh zei al: “Het enige dat aan dit schilderij mankeert is dat er niets aan mankeert.”

Geen foto, geen video kan het echt daar staan met dat panorama om je heen, vervangen. Het is iets wat iedereen een keer ter plekke moet hebben gezien. Ten minste, iedereen die van een bijzondere ervaring houdt.