Ottoonse kunst; Middeleeuwse schilderkunst

Middeleeuwse schilderkunst heeft vele verschijningsvormen. Wel zijn er algemene kenmerken te noemen, maar elke periode heeft zijn eigen accenten. Zo spreken we van Karolingische kunst, Ottoonse kunst, Romaanse en Gotische kunst, etc. In dit artikel belichten we enkele facetten van de Ottoonse schilderkunst.

Ottoonse kunst

De naam "Ottoonse kunst" is afgeleid van de namen van de Duitse keizers Otto I, III en III. Zij hebben hun stempel gedrukt op de periode die grofweg valt tussen de jaren 900 en 1000. Om de zaak wat te verhelderen laten we de respectievelijke Otto's de revue passeren.

Otto I

Duits koning-keizer, zoon en opvolger van Hendrik I. Hij regeerde van 936 tot 973. Een bekend wapenfeit van hem was de overwinning op de Hongaren in 955; de slag op het Lechfeld. In 962 liet hij zich in Rome door paus Johannes XII tot keizer kronen. Hij bevorderde de vriendschappelijke betrekkingen met Byzantium door een huwelijkskandidate voor zijn zoon te zoeken in Constantinopel.

Otto II

Duits koning-keizer. Hij regeerde van 973 tot 983. Zoon en opvolger van Otto I. In 969 trouwde hij met een Byzantijnse. Na veel strijd wist hij, in zijn functie van medekeizer, in 970 Lotharingen aan zich te onderwerpen. Tijdens zijn poging het gezag van paus Benedictus VII te herstellen, werd hij in 982 bij Cotrone in Calabrië verpletterend verslagen. Ook moest hij toezien hoe de rijksgebieden ten oosten van de Elbe zich aan zijn gezag onttrokken.

Otto III

Duits koning-keizer. Zoon en opvolger van Otto II. Na regentschap van zijn moeder, de Byzantijnse Theofano, en zijn grootmoeder Adelheid, begon hij zijn regeerperiode in 995. Die periode duurde tot 1002. In 996 werd hij tot keizer gekroond. In 999 benoemde hij zelfstandig een nieuwe paus, zijn vriend Gerbert van Aurillac. Die werd paus Silvester II. Otto III droomde van een nieuw Romeins wereldrijk, gebaseerd op de Civitate Deï van Augustinus. Door onder andere de koning van Hongarije te erkennen, verzwakte hij de positie van Duitsland.

Byzantium

Tussen het Duitse keizerrijk en Byzantium bestonden nauwe banden. In 969 huwde Otto II de dochter van Johannes Tzimiskes, de man die de plaats had ingenomen van de vermoorde Byzantijnse keizer. Aanvankelijk was het de bedoeling geweest dat Otto II met de Byzantijnse prinses zou trouwen. Door de politieke verwikkelingen werd echter genoegen genomen met de dochter van de nieuwe heerser. Deze Byzantijnse vrouw, Theofano, had in het Ottoonse Rijk een ernorme invloed: schoondochter van Otto I, vrouw van Otto II, moeder van Otto III en tenslotte regentes tot haar zoon zijn regeringstaak op zich kon nemen. Met haar deed de Byzantijnse cultuur zijn intrede aan het Ottoonse keizerlijke hof. Nog voor de invloeden tengevolge van de kruistochten zich deden gelden, werden de Byzantijnse staatsopvattingen en cultuur in het westen geïmporteerd.

Kenmerken Ottoonse schilderkunst

Als algemeen kenmerk van de Ottoonse schilderkunst zouden we het begrip "ontstijging aan de stoffelijke, aardse realiteit" kunnen hanteren. In de afbeeldingen kwam iets van het eeuwige, het verstilde, ontdaan van de realiteit van alle dag, een mystieke werkelijkheid die betrekking had op de eeuwigheid en een afschaduwing van die eeuwigheid wilde zijn.

Technisch gezien laat zich dat vertalen in de volgende principes:

• De kunstenaar maakte zich los van de illusie van ruimte die de Karolingische kunstenaars nog nastreefden.
• Er bestond geen drang, geen verlangen de werkelijkheid te benaderen.
• Men wendde zich af van de vormgeving, bekend uit de kunst van de antieke wereld.
• Omdat ruimtelijkheid geen rol speelde, werd het platte vlak "herontdekt".

Reichenau

Als we over Ottoonse kunst spreken, is Reichenau een begrip. Zonder Reichenau zouden we lang niet zo veel over de Ottoonse kunst , met name de schilderkunst, aan de weet gekomen zijn. Reichenau is een eiland in de Bodensee en telt drie dorpen, of zo U wilt: stadjes. Hiervan is Oberzell er één. In Oberzell op Reichemau vinden we de Sankt-Georg-Kirche en in deze kerk een schilderingen-cyclus over de wonderen van Christus, vervaardigd in de Ottoonse tijd. Deze schilderingen-cyclus geeft ons een schitterend beeld van de kunstopvattingen van de Ottoonse kunstenaars. We noemen enkele hoofdkenmerken van deze schilderkunst, zoals die zijn af te leiden uit de genoemde cyclus. Op de achtergrond zien we blauwe, bruine en groene strepen geschilderd. Zij stellen symbolisch aarde, lucht en het uitspansel (hemel) voor. De Christusfiguur staat in de schilderingen centraal; aan de gebaren die Hij maakt, kun je zien dat hij de gebieder is over ziekte, leven, dood en natuurgeweld. Zijn gestalte steekt ver uit boven die der andere afgebeelden. Hieruit valt te concluderen dat de weergave van het landschap sterk gereduceerd werd tot symboliek; enkele strepen. De symbolische betekenis der gebaren is belangrijker dan een natuurgetrouwe weergave en tenslotte: de proportionele verhoudingen tussen de Christusfiguur en de anderen laat onieuw zien dat symboliek boven realiteit ging.

Boekverluchtingen (miniaturen)

De handschriften die onder andere in de hier behandelde periode vervaardigd werden, kunnen we in vier hoofdgroepen verdelen.

• Evangelaria Hierin staan teksten van de vier Evangeliën, te weten van Mattheüs. Marcus, Lucas en Johannes.
• Lectionaria Deze bevatten uittreksels uit de brieven van de apostelen en delen van het Oude Testament.
• Sacramentaria Dit zijn gebedenboeken die gebruikt werden tijdens de bediening van de sacramenten.
• Psalters Hierin staan de psalmteksten, zoals die in het Oude Testament voorkwamen, vermeld.

Deze handschriften werden vanwege hun liturgisch gebruik als heilig beschouwd. Om dit heilige, dit afgezonderde van de alledaagse werkelijkheid, extra te benadrukken, waren de voorstellingen aan strenge -bijna ascetisch aandoende- regels gebonden. Alles wat slechts illustratief bedoeld was of alleen er op uit was om het "oog te stelen" werd afgewezen.
Het individuele wordt verdrongen door het eeuwig geldende. Hierdoor verstarren alle afbeeldingen tot formules. Alle levenssappen worden er als het ware uitgeperst.

De kunstenaar keert terug naar het tweedimensionale. Dat wil niet zeggen dat hij de perspectivische weergave op het platte vlak kon realiseren, maar wel dat hij in navolging van de antieke kunst en de daarop gerichte Karolingische kunst de ruimtelijkheid in zijn werk trachtte te vangen. Nu echter wordt het platte vlak als het ware herontdekt; een logische ontwikkeling als we letten op het feit dat het weergeven van de bestaande werkelijkheid minder belangrijk was dan het weergeven van het eeuwigdurende. In deze tijd komt ook het gouden fond in zwang, in navolging van de Byzantijnse ikonenkunst. Dit verleent de miniaturen een welhaast sacrale wijding, zodat ze het hier en nu ontstijgen.

Beroemde pronkhandschriften

• Het oudste handschrift op Reichenau vervaardigd, is het Evangelarium dat gemaakt is voor bisschop Gero van Keulen. De datering van dit handschrift ligt ongeveer op 960.
• De Egbertcodex, vervaardigd in 980 en te bezichtigen in de stadsbibliotheek van Trier, geeft het leven van Christus weer in 51 miniaturen. Heel opvallend aan deze miniaturen is de dominante aanwezigheid van Christus qua gestalte.
• In het Evangelarium van Otto III uit de Domschat van Keulen wordt het gouden fond voor de eerste maal bij miniaturen gebruikt. De bladzijden waarop Otto III is afgebeeld, maken dit handschrift tot een waardevol document. De wijze waarop de verschillende figuren ten opzichte van elkaar gerangschikt staan, deelt ons veel mee over de destijds gangbare hiërarchie.
• De miniaturen in het Münchener Evangelarium voor Otto III heben een buitengewone expressiviteit gekregen door de omlijsting van zuilen en gewelven, die door hun isolerende functie de afgebeelde gebeurtenissen accentueren.
• Het pericopenboek voor Hendrik II.
• De Apocalypse van Bamberg, waarin de visioenen die de apsotel Johannes op Patmos kreeg, staan afgebeeld.
• Het Evangelarium voor abdis Hitda van Meschede. Dit handschrift is te bezichtigen in de Landesbibliothek van Darmstadt.

Voorbeelden van Miniatuurkunst

Evangelarium uit de Domschat van Aken

In dit handschrift is op een miniatuur keizer Otto III afgebeeld tegen een gouden fond. De gouden achtergrond wordt hier voor het eerst gebruikt. De keizer zit, gevat in een ovalen nimbus op zijn troon die gedragen wordt door Terra, de vrouwelijke personificatie van de aarde. Boven zijn hoofd zien we, vanuit een cirkelvorm -eeuwigheid- zich de hand van God openen in een schenkend gebaar. Het is of die hand de kroon beroert op het hoofd van Otto III, alsof de keizer door God zelf gekroond wordt. Ook kan het zijn dat de kunstenaar de gedachte heeft willen oproepen dat de keizer een regelrechte gave van God is. In ieder geval wordt uit dit handgebaar duidelijk dat er een vertrouwelijke relatie bestaat tussen God en de keizer.

In de rechterhand houdt de keizer de rijksappel, de linkerhand is leeg, maar in vertrouwen geopend. Normaal gesproken zou de keizer in die hand de rijksstaf houden. De vier evangelistensymbolen houden een lint vast, dat voor de borst van de keizer gedrapeerd is. Linksboven ontwaren we de mens met vleugels -geen engel!-, het symbool voor Mattheüs. Daaronder zien we de stier, het symbool voor Lucas. Aan de rechterkant zien we bovenaan de adelaar, het symbool voor Johannes. Als we echter goed kijken, hebben we niet veel fantasie nodig om daar een duif van te maken, het symbool voor de Heilige Geest. Het kwartet zou hier echter door verstoord worden, dus we gaan uit van de adelaar. Daaronder bevindt zich de leeuw, Marcus.

Naast de keizer staan twee koningen die hem huldigen. In hun hand houden zij een vaandel. Links onderaan zijn twee soldaten te zien en rechts twee geestelijken.

Het geheel in ogenschouw genomen kunnen we concluderen dat in de rangschiking van de beeldelementen een zekere hiërarchie is aangebracht.

Evangelarium van München voor Otto III
Als we in dit Evangelarium de afbeelding van de voetwassing beschouwen, valt ons op dat de architecturen niet bedoeld zijn om aan te geven dat de gebeurtenis binnen plaatvond, maar uitsluitend ter omlijsting van de voorstelling dienen. De expressie van de figuren wordt er door versterkt. De personen worden namellijk geIsoleerd en daardoor extra geaccentueerd. Twee zuilen lijken hier een stad te dragen, die zich als een baldakijn boven het schouwspel bevindt. Tussen de zuilen is een gouden achtergrond, om de hemelse majesteit van de Christusfiguur te benadrukken, die overigens exact in het midden van de afbeelding geplaatst is. Symmetrie en geometrische ordening krijgen een functie als beeld-taal.

Petrus heeft zojuist gezegd dat hij niet wil dat Jezus zijn voeten wast. Na het antwoord van zijn Meester dat hij dan geen deel aan Hem kan hebben, verklaart Petrus dat het nodig is dat hij geheel door Christus gewassen moet worden.
De kunsthistoricus H. Jantzen zegt van dit tafereel: "De hartstochtelijke toewijding van de discipel aan zijn Meester, de aangrijpende ernst van het tafereel, de gloed der emoties, het betrokken zijn van alle omstanders bij de dialoog, de symboliek van het gebeuren(...) Zo staat ons in de voetwassing voor ogen het eeuwig-geldende in de verhouding van de discipel tot zijn Heer, losgemaakt van iedere betrekking op een bepaalde gebeurtenis, die ergens op een bepaalde plek plaats gevonden heeft".

Scholen

Zoals bij veel kunststromingen spreken wij ook bij de Ottoonse schilderkunst over bepaalde scholen, te weten de Scholen van Reichenau, Echternach, Trier, Luik, Fulda, Regensburg en Salzburg.