Sartre en de foto uit Nida in Litouwen

Jean-Paul Sartre loopt stoïcijns tegen de wind in, een bries laat zijn donkere jas bewegen. Zijn handen houdt hij strak op zijn rug terwijl zijn ogen vast op de horizon zijn gericht. Zijn schaduw strekt ver voor hem uit over de grijze achtergrond. De aanwezigheid van Sartre in Nida, toen Litouwen nog onderdeel van de Soviet-Unie uitmaakte, is uniek te noemen. Reizen tussen oost en west was zeer ongebruikelijk. De liefde voor zijn Russische tolk-vertaler heeft hier zeker een belangrijke rol in gespeeld. Deze zwart-wit foto waarop Jean-Paul Sartre is vastgelegd in de duinen van Nida in het noorden van Litouwen wordt als één van de beste foto's beschouwd die ooit van de filosoof zijn gemaakt. De foto reist de wereld over voor tentoonstellingen ter ere van Sartre.

Dankzij een toevallige ontmoeting tussen een jonge Litouwse fotograaf, welke een eenvoudige Zenit camera gebruikte, en de filosoof welke toen op het hoogtepunt van zijn roem was, werd de foto een icoon van de 20e eeuw. Antanas Sutkus, de fotograaf, volgde Sartre en zijn vrouw Simone de Beauvoir tijdens hun reis naar Litouwen in 1965.

Een toevallige ontmoeting

Sutkus is onder meer de oprichter van de Litouwse Fotografen Unie. In de tijd van de ontmoeting werkte hij als foto-journalist voor de krant Literatura ir menas (Literatuur en Kunst). Door zijn werk had hij vriendschappelijke banden met een aantal schrijvers opgebouwd. Toen Sartre naar Litouwen kwam vroeg de Unie van Schrijvers hem of hij met hen mee wilde gaan. Sutkus ging mee op de vijf dagen durende trip.

Deze simpele uitnodiging ontwikkeld zich tot een onvergetelijke vijf daagse foto-sessie. Sutkus, die toen 26 jaar oud was, volgde de delegatie van Sartre naar Kaunas, Klaipeda, Palanga en Neringa, waar de fameuze foto werd gemaakt. De lange uren die samen werden gereisd leidde tot verschillende gesprekken over literatuur. Zij spraken over de visie van Sartre op de Amerikaanse en Franse literatuur, over Camus, existentialisme en over Virginia Wolf.

Door zijn belangstelling voor literatuur kreeg Sutkus toegang tot Sartre, die erom bekend stond onbenaderbaar te zijn voor vreemde fotografen in zijn buurt. Bij het diner op de dag voor zijn vertrek vroeg Sartre wat Sutkus zelf schreef, poëzie of proza. Sutkus antwoordde dat hij niets schreef, niet eens liefdes brieven. Sartre was in de veronderstelling dat Sutkus een jonge schrijver was met fotografie als hobby.

Jean-Paul Sartre In de duinen

De voorzitter van de Sartre-vereniging in Duitsland, Vincent von Wroblewsky, geeft aan dat de foto's van Sutkus een ongebruikelijke invalshoek hebben ten aanzien van de iconografie van de schrijver. Normaal poseerde Sartre heel bewust voor de camera, maar in de foto's van Sutkus lijkt hij heel natuurlijk en alleen. De meest tot de verbeelding sprekende foto's werden gemaakt in duinen van Nida, waar Sartre en Beauvoir bijna een halve dag tegen de wind en het zand vochten.

De foto's uit de duinen van Nida inspireerden andere kunstenaars, zoals de Franse beeldhouwster Roseline Granet. Zij maakte een bronzen beeld gebaseerd op het beeld van Sartre terwijl hij bijna leunend tegen de wind in gaat. Het was haast een ideale expressie van de existentialistische filosofie van Sartre: een eenzame man verwikkeld in zijn strijd tegen de natuur en voor de zin van het bestaan.

Sartre was niet de enige die het werk van de fotograaf waardeerde. Na de dood van de filosoof werden de foto's breed gepubliceerd in de buitenlandse pers, hoewel zij aan anderen werden toegeschreven. Tijdens een reis naar Tsjechië in 1991 werd Sutkus zelfs beschuldigd van plagiaat. De meeste mensen namen aan dat de Franse fotograaf Cartier-Bresson achter de foto's zat. Sutkus was zo boos over de beschuldigingen dat hij thuis zijn archieven ging doorspitten en daar de negatieven van de foto's weer terug vond. Hiermee was het bewijs geleverd dat hij wel degelijk de fotograaf van de unieke belden was.

Geheime affaire

De reden voor het bezoek van Sartre en Beauvoir aan Litouwen in 1965 was de beeldschone intellectueel Lena Zonina, de niet zo geheime minnares van Sartre. Zonina, afkomstig uit Moskou, sprak perfect Frans en was een groot kenner van de Franse literatuur. Zij had ook werk van Sartre vertaald.

Hun liefdes affaire duurde vijf jaar. Sartre bezocht haar 11 maal in de Sovjet-Unie, terwijl zij hem meerdere malen in Parijs bezocht. Zij was zijn officiële vertaalster tijdens zijn reis in Litouwen en moest zijn activiteiten melden aan het Centraal Comité van de Sovjet-Unie. Het is echter alom bekend dat Sartre haar een handje hielp bij het opstellen van haar rapporten voor Moskou.

Bij het bekijken van de foto's van de reis valt vooral treffende gelijkenis tussen Beauvoir en Zonina op, zij dragen dezelfde stijl van regenjassen en zelfs dezelfde hoofdbanden.

Zonina komt slechts zelden op de foto's voor, behalve op een aantal groep-foto's. Hoewel op de hoogte van het feit dat zij de minnares van haar man was, behandelde Beauvoir haar zeer hoffelijk.

Lees verder

• Klaipeda - de derde stad van Litouwen nabij Kaliningrad
• Litouwen: een eigen taal, een eigen identiteit
• Toeristische aanraders voor Kaunas in Litouwen