De breukenbomen van Yde

In het midden van de negentiende eeuw kwamen mensen van heinde en verre naar het Drentse Yde, om te genezen van een liesbreuk. In dat dorp woonde een beroemde smid. Er werd door velen beweerd dat hij op magische wijze zulke breuken kon genezen. Later werd zijn praktijk nog decennialang voortgezet door zijn dochter en kleindochter.

De smid: Willem Nijenhuis

Wilhelm Niehaus werd in 1783 in het Duitse Lingen geboren. In 1807 vestigde hij zich als ijzersmid in het Drentse dorpje Yde. Hij nam toen een vernederlandste versie van zijn naam aan: Willem Nijenhuis. In de jaren dertig van de 19e eeuw kwam hij aan de praat met een boer, die hem vertelde over z'n dochter, die last had van een liesbreuk (hernia inguinalis).

De smid herinnerde zich toen een oude magische truc, waardoor zulke liesbreuken zouden kunnen genezen. Hij had daarover ooit in een Duits boek gelezen. Onder het motto 'baat het niet, dan schaadt het niet', besloten ze die truc toe te passen. Het ritueel bestond eruit dat de boer drie spijkers in een boom moest slaan en dat de smid daarbij een toverspreuk moest prevelen. Volgens het boekje zou de breuk genezen zijn, wanneer de bast van de boom over de kop van de spijker heen zou zijn gegroeid. En wat gebeurde er? Ja hoor, de dochter van de boer genas.

Magische genezing dankzij de breukenbomen van Yde?

Al snel werd dit verhaal veelvuldig rondverteld en kwamen er allerlei mensen met liesbreuken, of familieleden van mensen met dergelijke breuken, naar de smid in het Drentse Yde. Als gevolg van dat succes besloot de smid om speciale spijkers te gaan maken, die hij tijdens het productieproces zegende met zijn 'geheime toverspreuk'. De mensen konden die spijkers bij hem kopen. De klanten konden vervolgens zelf die spijkers in een spijkerboom naast de smederij slaan. Wanneer klanten hem echter wat extra geld betaalden, dan ging de smid zelf op rituele wijze die spijkers voor hen erin slaan, waarbij hij dan nogmaals z'n geheime spreuk gebruikte, waardoor de kans op genezing nog groter zou zijn. De bomen bij de smid in Yde kregen als bijnaam: 'de breukenbomen'.

Magische bomen of magische spijkers?

Gebruikte de smid specifieke bomen voor dit ritueel? In veel latere versies van volksverhalen over de 'breukenboom van Yde' wordt beweerd dat er bij dit ritueel speciale, magische bomen gebruikt moesten worden. Dat klopt echter niet. Voor de smid maakte het eigenlijk niet veel uit, in welke bomen hij z'n magische spijkers timmerde. In eerste instantie deed hij het in populieren die toevallig bij z'n smederij stonden, later deed hij het in een paar wilgen. Zijn opvolgers deden het nog weer later in linden. De smid verkocht zijn spijkers niet alleen in Yde, maar reisde ook weleens naar de grote stad Groningen om ze daar te verkopen en ook daar zouden die spijkers in allerlei verschillende bomen hun genezende werking hebben getoond.

Spreuk van de smid?

Wat was de magische spreuk die de smid gebruikte? Dat is voor buitenstaanders altijd een raadsel gebleven. Bij die spreuk was alleen duidelijk hoorbaar dat hij de hulp van God aanriep, de rest mompelde hij onverstaanbaar. Willem Nijenhuis leerde de geheime spreuk wel aan z'n dochter Anna (1816-1892). Nadat de smid in 1857 was overleden, zette die dochter zijn praktijk als magische genezer voort. Vervolgens gaf zij de spreuk door aan haar dochter Jantien (1838-1919), die ook het ritueel bij de spijkerbomen van Yde in leven bleef houden. Na haar dood werd die taak overgenomen door haar dochter Anna Wold (1872-1934).

Twijfels en verlegenheid

Het verhaal gaat echter dat Anna Wold de oorspronkelijke magische spreuk van Willem Nijenhuis eigenlijk niet kende. Haar moeder (Jantien) had die niet door willen geven, omdat zij op z'n zachtst gezegd twijfels had gekregen bij de werkzaamheid van die 'toverspreuk' en daarover steeds meer in verlegenheid was gekomen. Bij andere familieleden groeide ook steeds sterker de verlegenheid over deze praktijken, waarmee de familie generaties lang heel wat geld had verdiend.

De spijkerbomen, die door veel buitenstaanders nog steeds als heilige bomen werden aanbeden, werden door de familieleden daarom op den duur omgehakt en als brandhout gebruikt. Maar ook later, toen de familie van de smid reeds uit Yde was verhuisd, bleven er nog steeds bedevaartgangers speciaal naar die Drentse plaats komen, om daar spijkers in bomen te slaan, in de hoop op genezing.

Bedevaartsoord in Drenthe werd gimmick

In de decennia na de Tweede Wereldoorlog leek het geloof in de genezende werking van de breukenboom van Yde uit te sterven. Het verhaal over de spijkerboom werd nog steeds doorverteld in de streek, maar de toon was totaal veranderd: het werd voortaan beschouwd als een ironische of cynische sage, over een smid die erin slaagde om veel geld aan naïeve mensen te verdienen.

'Breukenweg' en 'Huize de Breukeboom'

Het dorp Yde heeft het verhaal over de 'mythische breukenbomen' op den duur omarmd als een soort gimmick. De straat waaraan de smid woonde, heeft als naam de 'Breukenweg' gekregen. Het huis waarbij de 'magische spijkerbomen' stonden, heet inmiddels 'Huize de Breukeboom'. En ja, heel wat toeristen in Drenthe vinden in de 21e eeuw een bezoek aan het dorp Yde pas echt geslaagd, als ze daar in een boom een spijker hebben geslagen.

Spijkerbomen, nagelbomen en koortsbomen

Het verhaal van de spijkerbomen van Yde staat in een lange traditie van verhalen over bomen die een genezende werking zouden hebben. Al in de oertijd werden bijvoorbeeld eiken als heilige bomen aanbeden. Men bracht offers aan die eiken en mensen vroegen aan die bomen om hulp bij genezing van hun ziekten. In de middeleeuwen waren er met name in België veel 'spijkerbomen' of 'nagelbomen' waar men spijkers in sloeg om een genezing te bevorderen. In diverse streken zijn die in de 21e eeuw nog steeds in gebruik. In Nederland waren er eeuwenlang vooral veel 'lapjesbomen' (of koortsbomen), waaraan men volgens het volksgeloof een lapje moest binden om een genezing te bevorderen.