Propaganda van Hitler in de Tweede Wereldoorlog

Het Hitlerregime speelde van 1933-1945, in deze tijd was propaganda een belangrijk middel voor Hitler en zijn mannen, om het volk te manipuleren. Door een aantal verschillende propaganda middelen te gebruiken, werd dit ook tot in de verste velden bekend. Dit alles was niet haalbaar voor Hitler, zonder een aantal belangrijke mannen onder hem, waaronder Joseph Goebbels. Hij wist het volk zo aan te spreken en te sturen, dat ze begonnen te handelen zo als hij het graag wilde zien.

Waarom propaganda?

Het woord propaganda werd bijna vierhonderd jaar geleden voor het eerst gebruikt. Het beschreef een groep priesters, verantwoordelijk voor de verspreiding (of propagatie) van het Rooms-Katholieke geloof. Later ging propaganda niet alleen over het verspreiden van religieuze overtuigingen, maar ook van ideeën en principes. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was propaganda een oorlog met woordjes en plaatjes. Een strijd om harten en gedachten van mensen te winnen door hen ervan te overtuigen dat de ene kant goed was en zeker van de overwinning, terwijl de andere kant kwaad betekende en gedoemd te verliezen. Het was een gevecht om harten van mensen. Propaganda is een soort van reclame maken. Alleen zijn ze, in tegenstelling tot de meeste TV-reclames, vaak niet op uit om mensen waarheid te vertellen. Je moest proberen om zoveel mogelijk mensen te winnen, daarom werden er ook nogal eens vaak leugens verteld, om zelf in een goed daglicht te komen, of een ander in een slecht daglicht te zetten.
Hitler is op een legale manier aan de macht gekomen. Hij heeft daarvoor veel propaganda gebruikt. In 1929 begon een economische crisis in Duitsland, er waren veel werklozen. Juist in de tijd van die economische crisis kwam Hitler naar voren. Hitlers NSDAP hekelde het communisme, de democratie vonden ze slecht en ze wilden het individu ondergeschikt maken aan het staatsbelang. Hitler wou de werkloosheid laten verdwijnen. En wou dat de Joden verdwenen. Hitler was van mening dat de propaganda de Duitsers niet hoefden te overtuigen, maar dat het een indruk moest achterlaten. Niet het verstand werd aangesproken, maar er werd een beroep gedaan op gevoel en fantasie.

De opleving van de economie na 1933 en vermindering van de werkloosheid werd door de Duitsers gebruikt voor de propaganda. Hitler deed alsof hij daarvoor had gezorgd, terwijl hij weinig verstand had van economie, vooral door de onderste lagen van de bevolking werd Hitler geprezen, ze dachten dat ze het aan Hitler hadden te danken hadden dat ze weer konden werken en geld verdienen. Door middel van propaganda via posters, radio en kranten werden die ideeën verspreid door heel Duitsland. Deze propaganda was gericht voor iedereen in de bevolkingsgroep, van jong tot oud. Daarbij bood de NSDAP ook nog eens een zondebok die de schuld kon krijgen van de slechte tijd in Duitsland: de Joden. De NSDAP groeide al snel uit tot de grootste partij van Duitsland. In 1932 kwamen er weer verkiezingen. Onder leiding van Goebbels werd campagne gevoerd voor de NSDAP. Over heel Duitsland werd de nationaal-socialistische propaganda verspreid door middel van allerlei soorten media. Er werden propagandafilms gedraaid voor het nationaal socialisme, grammofoonplaten met Hitlers redevoeringen verspreid en grote bijeenkomsten georganiseerd. Met een vliegtuig bezocht Hitler in korte tijd 50 steden om de NSDAP te promoten.

Om andere informatie te controleren, gebruikten de regeringen censuur. Slecht nieuws over het rijk van Hitler werd niet uitgezonden, omdat Hitlers naam daar slecht van werd. Als er bijvoorbeeld een stad was gebombardeerd, konden ze dat gebruiken om aan te tonen hoe verdorven de vijand was door het doden van weerloze burgers.

Goebbels

Goebbels werd op 1 maart 1933 benoemt als leider van de propaganda. Hij was nerveus en vond zichzelf nog erg jong (36), maar hij tekende toch, omdat hij Hitler dankbaar was voor het vertrouwen dat hij kreeg. Op 23 maart stelt Hitler een machtigingswet voor (hij krijgt vier jaar onbeperkte macht en gaat daarna weer weg). De wet werd aangenomen met een meerderheid van 357 stemmen. De hele staat lag nu in de handen van Hitler en zijn partij. Op 14 juli werd de oppositie verboden. De NSDAP vormde toen de enige partij in Duitsland. Vanaf die dag bracht de radio alleen nog informatie over Hitler en zijn partij. Naast de media controleerde het ministerie van Propaganda ook kunst en boeken. Alles moest laten zien hoeveel goede ideeën Hitler had.

In mei 1933 vonden boekverbrandingen plaats op de binnenplaatsen van de universiteiten. In die tijd was Goebbels bezig om de nationaal–socialistische gedachten bij massa’s mensen in het hoofd te prenten. Zijn belangrijkste hulpmiddel was de radio. Goebbels moest er voor zorgen dat er voldoende ontvangsttoestellen waren, zodat het Duitse volk naar de uitzendingen kon luisteren. Hij beval een radio fabrikant om toestellen te ontwerpen waarvan de prijs zo laag was dat iedereen er een kon kopen. Dit lukte en aan het einde van 1933 konden ongeveer 24 miljoen mensen naar de uitzendingen luisteren. Maar in Duitsland woonden veel meer mensen. Daarom bedacht Goebbels dat er collectief moest worden geluisterd. Er kwamen installaties in cafés, restaurants en bij bedrijven, er kwamen luidsprekers op straat. Als er dan een belangrijke uitzending was moest iedereen stoppen met dat wat hij deed en luisteren. Zo ontstond er een grote luisterdichtheid en was de radio het belangrijkste propagandamiddel.
Elke speech die Goebbels deed bereidde hij uren voor: elke stembuiging, elke beweging, elk woord was wel overwogen. Hij bedacht alle massamanifestaties, de optochten met vaandels en de partijdagen. Hij zorgde voor hoe de stijl en de technkiek van het openbare vertoon van de partij werd uitgewerkt.

De waarheid stond niet centraal in de propaganda van Goebbels, alleen de geloofwaardigheid bepaalde of propaganda bruikbaar was of niet. De inhoud werd zo aangepast dat het voor de Duitsters gunstig was.Om de Duitsers bereikbaar en dus vatbaar te maken voor de propaganda, begonnen de nazi’s massaal radio’s op de markt te brengen. Tot dan was de geschreven pers (kranten, pamfletten, e.d.) het propagandamiddel bij uitstek.
Vanaf augustus 1933 werd de Volksempfänger VE 301 aan een betaalbare prijs (ongeveer DM 76) massaal te koop aangeboden. Deze bakelieten radio's hadden doorgaans drie buizen. Later in 1938 werden speciaal ontwikkelde buizen voor de DKE38 (Goebbels Schnauze) gebruikt zodat twee buizen volstonden en er nog goedkoper kon geproduceerd worden. Het toestel kostte uiteindelijk nog DM 35. Het typenummer 301 verwees naar de machtsovername door de nazi's op 30.1.1933.

De radio had zo'n succes dat de producenten de vraag niet konden volgen. Omdat niet ieder gezin een radio kon bemachtigen, werd het collectief luisteren aangemoedigd. Op bedrijven werd het werk soms voor uren stilgelegd om de speeches van Hitler of Goebbels te beluisteren. Openbare gelegenheden, zoals restaurants en cafés, moesten een radio hebben. Er waren zelfs ambtenaren wier taak eruit bestond de mensen aan te sporen te luisteren naar de naziprogramma's. Op die manier werd de radio, door Goebbels uitgeroepen tot de achtste macht, het instrument bij uitstek om de man in de straat voortdurend te overstelpen met het nazi-gedachtegoed. “Ganz Deutschland hört den Führer mit dem Volksempfänger”, was het devies.

Goebbels zorgde ervoor dat iedereen die een negatief artikel uitbracht over het nationaal-socialisme werd overgebracht naar een concentratiekamp of vermoord. Toen er een kritisch artikel over Goebbels zelf werd uitgebracht verbood hij de krant. Op het ministerie richtte Goebbels acht afdelingen op zodat hij zich met alles wat er in een gezin voorkwam kon bemoeien. Maar de pers vanuit het buitenland kon hij niet tegenhouden, hij kreeg steeds meer kritiek vanuit het buitenland.

Goebbels was echter niet in staat om die internationale pers buiten de deur te houden. Hij kreeg steeds meer negatieve publiciteit in het buitenland. Hij stuurde buitenlandse correspondenten en verslaggevers het land uit. Goebbels besteedde in 1934 260 miljoen Duitse mark om de buitenlandse propaganda te instrueren. Maar dit had weinig zin. In zijn eigen land ging alles gewoon verder.
Door meerdere tegenslagen was Goebels niet meer tevreden met zijn werk als minister van propaganda. Hij vond dat hij alleen goed was om mooie woorden te bedenken voor andermans werk. Hij wilde zelf meer in de kijker spelen, omdat hij zijn macht in de media moest delen met de Reichspressechef en het militaire opperbevel, daarom ging hij wekelijks een hoofdartikel schrijven voor Das Reich (een Duitse krant). En hij verscheen vaker in het openbaar om meer invloed en macht te verwerven onder het volk, dit verliep voorlopig zonder veel succes. Goebbels was tijdens de oorlog, niet meer die man met de grote macht en invloed in nazi-Duitsland. Zijn goede tijden leken voorbij.

Goebbels wou door middel van een belofte dat hij binnen 3 maanden een miljoen nieuwe militairen zou werven/opleiden, de leiding over de totale oorlog krijgen. Hitler was overtuigd van zijn kwaliteiten, en het lukte Joseph om Generalbevollmächtigter für den totalen Kriegseinsatz an der Heimatfront te worden. Zijn maatregelen om mensen te ontslaan en te laten werken in munitiefabrieken, leidde tot grote chaos en verwarring in onder het Duitse volk, ja zelfs zo dat het op instorten stond.

In december 1942 ontsnapte Goebbels aan een aanslag op zijn leven. De minster van propaganda had op het eiland Schwanenwerder zijn eigen huis. De ingenieur Hans-Heinrich Kummerow trachtte de brug die naar het eiland liep op te blazen op het moment dat Goebbels er overheen reed. Terwijl hij de lading onder de brug plaatste, werd hij betrapt en gearresteerd. Kummerow werd op 16 december 1942 ter dood veroordeeld. Voortaan werd Goebbels steeds bewaakt door de Sicherheitsdienst. Bovendien kreeg hij met Kerstmis een gepantserde Mercedes van Hitler cadeau.
De winter van 1942-1943 lijkt op een keerpunt in de oorlog. Wehrmachteenheden deserteerden en er werden in het oostfront veel verliezen geleden. Veel commandanten werden wanhopig en wilden een wapenstilstand. Maar dit wilde Hitler niet. Hitler bleef optimistisch over de oorlog.
In de laatste weken van de oorlog liet Goebbels zijn vrouw en kinderen overkomen naar de ‘Hitlerbunker’ in Berlijn. Op 29 april 1945 trad Goebbels op als getuige bij het huwelijk tussen Hitler en zijn maîtresse Eva Braun. Een dag later nam Eva Braun vergif in en schoot Hitler zichzelf naar de Filistijnen. Hitler beloonde Goebbels voor zijn trouw, door hem in zijn politieke testament aan te wijzen als de nieuwe Rijkskanselier. Goebbels wilde deze functie niet aannemen. Als enige minister pleegde hij net zoals Hitler zelfmoord in ‘Hitlersbunker’, samen met zijn vrouw Magda, nadat ze eerst hun zes kinderen op brute wijze hadden vermoord.

Welke propaganda gebruikte Hitler, en wat voor effect had die propaganda?

Film

De film was belangrijk toen de Nazi’s aan de macht kwamen in 1933, Duitsland was het op een na grootste filmland ter wereld. De Nazi propaganda was niet gebaseerd op klasse, maar op ras. Er werden in de films vooral daden getoond (en minder woorden). Hitler was van mening dat er een evenwicht moest bestaan tussen propaganda en organisatie. Aangezien 52% van de bevolking de Nazi’s aanhing in 1933, was het niet strikt noodzakelijk om massaal propaganda te voeren, maar kon het rustig aan passiviteit omzetten in activiteit bij het volk. De Nazi’s hadden het geluk dat de eigenaar van de Ufa(tv en film productie), Alfred Hugenberg, samenwerkte met hun. Daardoor hadden ze toegang tot een groot filmnetwerk.
Goebbels houdt een toespraak voor filmmakers en benadrukt dat propaganda belangrijk is, maar dat kwaliteit en kunst net zo belangrijk zijn. Op 14 juli 1933 werd de Reichsfilmkammer opgericht om de hele Duitse filmwereld te beheersen (productie, distributie en vertoning). Alleen ariërs werden toegelaten en waren dus automatisch de enigen die films konden maken. De filmwet van februari 1934 zorgde ervoor dat de overheid films kon verbieden als ze een ‘gevaar’ voor de staat zouden kunnen zijn. Het was wel netjes van de Nazi’s dat ze van te voren al tegen een filmmaker zeiden of hij gemaakt mocht worden of niet, dat scheelde dus veel tijd en geld (niet zoals in SU). Er kwam de Reichsfilmprüfstelle die films ging controleren. Goebbels zorgde er per wet voor dat hij deze beslissingen kon ‘overrulen’ als hij dat wilde. Goedgekeurde films kregen een predikaat en vertoners kregen een subsidie als ze deze films zouden vertonen. Niet alle goedgekeurde films waren propagandistisch van aard. Er was ook een groot deel amusement en artistieke films bij.

Goebbels besefte dat de newsreel van groot belang was voor propaganda. In het begin werkte dit goed. Ufa en Deulig zorgden voor tweederde van de newsreels in Duitsland en de rest bij Tobis-Wochenschau. Vanaf 1937 kochten de Nazi’s onder een fictief bedrijf grote delen van de filmmaatschappijen op (Cautio-Treuhand GmbH). Met het uitbreken van de oorlog veranderde de hele situatie. De newsreel organisaties werden genationaliseerd onder de naam Deutsche Wochenschau GmbH en de rest van de cinema werd verenigd onder de paraplu van Ufa-film GmbH (Ufi in de volksmond).

Hitler en Goebbels hadden onenigheid over of je propaganda voor kunst door zou mogen laten gaan en andersom. Hitler vond dat het gescheiden moest blijven, Goebbels niet. De newsreels werden voor elke bioscoopfilm vertoond en tijdens de oorlog hadden veel Duitsers geen zin meer om er naar te kijken. Ze kwamen dus halverwege de newsreel (circa 15 minuten) binnenvallen. Daarop besloot Goebbels de deuren van de filmzaal ‘op slot’ te doen als de newsreel begon. Daarna kon niemand meer naar binnen, maar bezoekers gingen stampen en lawaai maken om de newsreel niet te hoeven zien.
Veel Nazi propaganda was gekeerd tegen de Britten. De film Titanic was zo’n film, maar werd niet geschikt bevonden voor vertoning omdat de film ‘te echt’ zou lijken en daardoor het publiek bang zou maken. De russen namen later de film mee als oorlogsbuit en gebruikten het zelf als propaganda tegen de Britten. Een belangrijk onderdeel van de anti-joodse campagne bestond uit het draaien van films die een karikatuur van de joden maakten en hen voortdurend in een slecht daglicht stelden. Zo werden Die Rothschilds en Jud Süss in 1939 in roulatie gebracht. Het ‘meesterwerk’ van de antisemitische propagandafilms, Der ewige Jude, werd uitgebracht in 1940. De film moest het nationaal-socialistische jodenbeeld bij het brede publiek propageren en werd daarom gepresenteerd als een documentaire die de jood liet zien, zoals hij werkelijk was. Een belangrijk deel van de film werd in het getto van Lodz (Polen) opgenomen. Regisseur Firtz Hippler ontkende dat de documentaire in scène was gezet. Uiteraard was het tegendeel waar. De enscenering ligt er vaak vingerdik op: de ‘acteurs’, joden die van straat werden geplukt, gedroegen zich heel onwennig. De aanwezigheid van de camera beïnvloedde duidelijk hun gedrag.

Der ewige Jude was bedoeld als ontmaskering van de joden, die zich hadden aangepast aan de westerse leefstijl. “Maar daar schuilt juist het gevaar. Zij hebben zich, uiterlijk gezien, misschien wel aangepast, maar innerlijk zijn ze nog altijd even slecht en onbeschaafd. Hun aanpassing is slechts schone schijn. Op die manier willen ze onze waakzaamheid doen verslappen en op het moment dat we het niet meer verwachten, zullen de joden de macht veroveren.” Uiteraard hadden de nazi's deze sluwheid doorzien. Om de bevolking bewust te maken van het zgn. joodse gevaar werd in deze film het ware joodse gelaat getoond. Met gruwelijke, huiveringwekkende scènes en haatdragende commentaren werden de joden ontmenselijkt. Dat was het centrale idee van de film: de Duitsers laten zien dat de joden eigenlijk onmensen waren. En dergelijke Untermenschen moesten niet menselijk behandeld worden. Niet de nazi's waren slecht en onmenselijk omdat ze de joden in kampen wilden stoppen, neen, de joden waren slecht en onmenselijk, zodat de nazi's wel verplicht waren om ze in concentratiekampen onder te brengen. Dat besef maakte het mogelijk dat de joden op zo'n grote schaal werden gediscrimineerd en uiteindelijk vermoord.

Op 30 augustus 1940 keurde Hitler de film goed. In november keurde de censuur Der ewige Jude goed en op 28 november ging hij in Berlijn in première. Het publiek, bestaande uit heel wat vertegenwoordigers van de Wehrmacht, NSDAP, de wetenschaps- en kunstwereld, onthaalde de film op luid applaus. Goebbels was ervan overtuigd dat de mensen zouden stormlopen voor de film, maar dat viel tegen. De harde, vaak huiveringwekkende beelden schrokken vele mensen af. Enkel in de kringen van de SS en de Wehrmacht werd de film geregeld getoond.
Andere propagandamiddelen
De Nazi’s gebruikten niet alleen film als propagandamiddel, andere propaganda middelen waren:

Radio

Zoals al eerder in ons profielwerkstuk was te lezen, heeft Goebbels speciaal voor de propaganda een goedkope radio uitgegeven. Hitler hield toespraken op de radio en er werd nieuws uitgezonden op de radio, alleen positief nieuws van de Duitsers natuurlijk

Massademonstraties

Hitler hield vaak grote demonstraties en gaf speeches, Hij ontdekte dat manipulatie van emoties het meeste effect hadden wanneer deelnemers in dezelfde roes kwamen als de Führer. De demonstraties werden vaak na 20.00 uur ‘s avonds gehouden, als de vermoeide mensen niet te veel weerstand meer boden.

Poster/ Postzegels

Er werden veel posters gebruikt als propagandamiddel, Goebbels wist dat mensen een krantenartikel snel konden vergeten, maar een foto met een duidelijke boodschap niet. De posters werden overal opgehangen en je kon er dus niet omheen. De postzegels bereikten een nog groter publiek, er waren postzegels met foto’s van Hitler, en met foto’s van de Hitlerjugend.

Krant

De krant speelde ook een grote rol in het propaganda-systeem van Goebbels. De partijkrant Völkischer Beobachter was eigenlijk niet meer dan een als krant vermomde poster. Hij was verplicht voor partijleden, ambtenaren, leraren enz. . Ze konden alleen promotie maken als ze de inhoud van de krant kenden. Er werden allemaal regels opgelegd aan de redacteuren. Zo mochten ze geen foto’s van belangrijke partijfunctionarissen aan een uitgebreid diner plaatsen, want dan zou het volk een verkeerd beeld kunnen krijgen.

Wat waren de effecten van propaganda op het Duitse volk?

Propaganda werkte als een bevorderend middel, voor de jodenhaat, de Duitsers zagen de joden steeds meer en meer als de zondebok. Zij waren degene die alle geweld en werkloosheid veroorzaakten. De Duitsters beschouwden de joden als mensen die rijk waren en niet hard werkten voor hun geld, terwijl de Duitsers dat wel deden(Der ewige Jude).
Dit zorgde al met al tot grote onrust onder het Duitse volk. Goebbels dacht hier gebruik van te maken door, agressie op te roepen onder de Duitsers.
De moord op de diplomaat vom Rath door een 17-jarige joodse jongen, op 7 november 1938, was hierbij natuurlijk de ideale situatie om door te zetten. Toen Goebbels werd ingelicht over deze moord, zette hij direct zijn ‘propaganda machine’ in werking, hij vond dat niet Herschel Grynszpan, de moordenaar, moest opdraaien voor de dood van de diplomaat, maar alle joden in Duitsland. Hij houd op nog diezelfde avond een toespraak voor de SA. Hij verteld ze wat ze wel en niet moesten doen, om een uitbarsting van het volk zo spontaan mogelijk te laten lijken. De nacht van 8 op 9 november liep ook behoorlijk onrustig, er waren overal in Duitsland kleine relletjes, dit leek een voorbode voor de uitbarsting die nog moest komen. Op 9 november werd al overal geplunderd en vernield door SA leden in burger, de ‘gewone’ Duitsers lieten zich meeslepen en deden mee aan deze radicale acties. In de nacht van 9 op 10 november sneuvelden er zoveel ruiten en joodse panden, dat deze nacht de wereld in ging onder de naam Kristallnacht. In deze nacht bezweken ongeveer 270 joodse synagogen, 7500 joodse winkels en panden, en werden meerdere joodse eigendommen beklad en vernield. Onder het geweld van de agressieve Duitsers vonden ook nog eens 91 joden de dood. Daarbij werden ook nog en groot aantal joden gearresteerd, deze opdracht kreeg de SA mee van Goebbels. Op 10 november gaf Goebbels een toespraak voor de buitenlandse correspondenten, die allemaal vrij nieuwsgierig waren naar wat er gebeurd was.

Maar wat Goebbels daar zei, verbaasde iedereen:
"Alle verhalen die U heeft gehoord over zogenaamde plundering en vernieling van joodse eigendommen, zijn vuile leugens (sind erstunken und erlogen). De joden is geen haar gekrenkt (Den Juden ist kein Haar gekrümmt worden)."

Terwijl Goebbels weer verdween, stonden journalisten hem nog met open mond na te kijken, sommigen van hen staand tot hun knieën in het verpulverde/gebroken glas.
Dit sloeg toch wel alles, want het een deel van het Duitse volk zag dit niet eens meer als een aanval tegen de joden, aangezien sommige Duitsers uit gewoonte een helpende hand boden aan getroffen joden.
Hermann Göring zei, op een door hem belegde meeting op 12 november,

"Om dol van te worden! (..)Dit benadeelt de joden niet maar het schaadt de Duitse economie en de Duitse verzekeringsmaatschappijen. Het zijn de Joden, waarvan wij ons willen ontdoen, niet hun eigendommen! (..) Ik wilde dat jullie tweehonderd joden hadden doodgeslagen en niet al die eigendommen hadden vernield!”

Met de kristallnacht sneden de Duitsers zichzelf eigenlijk in de vingers door schade aan te richten aan ‘joodse panden’, maar in de werkelijkheid waren het Duitsers die de panden verhuurden.
Verder liep de schade op tot zo’n 25 miljoen DM, en dit moest eigenlijk betaald worden door verzekeringsmaatschappijen, wat nu erg slecht zou zijn voor de Duitse economie.

Maar het rijk had hier een plan voor bedacht, de joden moesten zelf de schade betalen en ook nog eens een verzoeningsboete van 1 mld. DM, en voor de schijn zouden de verzekeringsmaatschappijen de schade betalen, maar deze bedragen werden overgeschreven naar de overheid, zo leek het toch nog dat de verzekeringsmaatschappijen hun plicht deden door de schade te vergoeden, dit was om hun naam hoog te houden voor het buitenland.

Conclusie

Je ziet dus dat propaganda erg belangrijk was voor Hitler. Hij had de propaganda nodig om het Duitse volk naar zijn hand te zetten. Onder hem had hij een belangrijk man die verantwoordelijk was voor deze propaganda, dit was minister van propaganda Joseph Goebbels. De belangrijkste propagandamiddelen waren: film, affiches, radio en massademonstraties, zo werd het door heel Duitsland bekend. Een goed voorbeeld van propaganda was bijvoorbeeld de film Derr Ewige Jude. In deze film komt duidelijk naar voren dat de Joden in een slecht daglicht gesteld werden, het gekke was dat de Joden eigenlijk meewerkten, zodra zij in beeld kwamen, gingen zij zich anders gedragen. Dit hielp alleen maar mee aan het slechte van de film.
In zulke moeilijke tijden is er altijd wel behoefte om zondebokken aan te wijzen. Het is duidelijk dat het in de tweedewereldoorlog de Joden waren, zij waren de schuld van alle ellende en werkloosheid in Duitsland, zo vonden de Duitsers. Je ziet dit terug in bijvoorbeeld in de Kristallnacht, duizenden ruiten sneuvelden van joodse panden, maar daar kregen ze zelf de schuld van, zij konden alles gaan vergoeden.