De eerste Holocaust - Over de Armeense genocide /Robert Fisk

Midden-Oosten correspondent Robert Fisk schreef in 2005 de essay 'De eerste Holocaust - Over de massamoord op de Armeniërs'. Het boek gaat over de Armeense genocide, de eerste genocide van de twintigste eeuw - ook wel eufemistisch 'de Armeense kwestie' genoemd. Robert Fisk sprak met nazaten van de slachtoffers van de Armeense genocide - want dat was het. Het boek vertelt het verhaal van het bloedblad dat aangericht werd door een bewind dat zich overgaf aan tomeloos en bruut geweld.

• De grote verdwijntruc
• Hoge prijs
• Genocide
• Dhimmies
• Achtergronden van de genocide
• Verhalen van slachtoffers en hun nazaten
• Ontkennen en bagatelliseren
• De eerste Holocaust
• Wouter Bos (PvdA) en de Armeense genocide

De grote verdwijntruc

De schimmen van de slachtoffers van de Armeense genocide achtervolgen ons nog altijd. Robert Fisk geeft hiervoor twee oorzaken. De Armeense genocide is de voorloper geweest van de Holocaust op de Joden en daardoor heeft de Armeense genocide een sterke morele dimensie. Hitler nam de slachting onder de Armeniërs niet slechts voor kennisgeving aan, hij wist heel goed wat er zich had afgespeeld en hoe deze kwestie in de vergetelheid was geraakt. Niet lang voordat nazi-Duitsland begon met de systematische uitroeiing van de Joden, stelde Hitler de retorische en beruchte vraag:

• "Wie herinnert zich vandaag nog de uitroeiing van de Armeniërs?" (Wer redet heute noch von der Vernichtung der Armenier?)

Hieruit spreekt de boodschap dat de verantwoordelijken deze oorlogsmisdaden straffeloos hebben kunnen begaan en Hitler besefte dat terdege. Er werden slechts drie ondergeschikte functionarissen opgehangen - het ontbrak de Turkse gerechtshoven aan politieke wil om door te pakken. En de geallieerden stonden er wat machteloos bij. Niet lang daarna begon de ontkenning van de massamoorden en werd vanaf dat moment hard gewerkt aan wat Robert Fisk 'de grote verdwijntruc van de eerste genocide van de eeuw' noemt.

Deze 'verdwijntruc' van de Armeense genocide is volgens Fisk een nog veel gruwelijker dimensie dan de hierboven besproken morele dimensie. De Turkse regering en in hun kielzog zeer vele Turken in en buiten Turkije, ontkennen in alle toonaarden dat anderhalf miljoen Armeense christenen in 1915 en 1916 het slachtoffer zijn geworden van genocide door de toenmalige Ottomaanse machthebbers. Eind 2006 wekte de Armeense genocide nog beroering onder Turken in Nederland. Het besluit van CDA en PvdA om ontkenners van de Armeense genocide van hun stemlijst te schrappen leidde tot felle reacties. Turken in Nederland dreigden met een massale boycot van de twee partijen bij de komende verkiezingen. Deze categorische weigering de gruweldaden te erkennen, wordt gesteund door menig Westerse regering - de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk voorop.

Hoge prijs

De prijs voor het vertellen van de waarheid is hoog. Schrijver en Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk wordt alsnog aangeklaagd voor 'het beledigen van de Turkse identiteit, de republiek en de staatsinstellingen', nadat in eerste instantie de rechtbank geen grond voor vervolging had gezien. Het hoogste hof van beroep in Turkije bepaalde echter dat er weldegelijk gronden zijn om Pamuk te vervolgen en floot de lagere rechtbak terug. Pamuk had het gewaagd om tijdens een interview met een Europese krant in 2005 Turkije te bekritiseren wegens het ontkennen van zijn historische verantwoordelijkheid voor 'het vermoorden van 30.000 Koerden en een miljoen Armeniërs' en dat is volgens het hof voldoende grond om hem in het beklaagdenbankje te zetten.(1)

Sommigen moeten het uiten van de waarheid met de dood bekopen. Dat bleek in 2007 toen de Armeense hoofdredacteur Hrant Dink in koelen bloede werd vermoord voor het kantoor van zijn krant in Istanboel. Hrant Dink had het gewaagd het afslachten van honderdduizenden Armeniërs 'genocide' te noemen. Het was schokkend om te zien dat twee Turkse politieagenten op foto's trots naast de verdachte van de moord poseerden - de Turkse nationalist Ogun Samast.

Genocide

De Armeense genocide is een welbewuste poging geweest van het Turkse bewind om het Armeense volk uit te roeien. Ofschoon de Turken in het openbaar spraken van hun plannen de Armeense bevolking 'elders onder te brengen', kwamen de echte bedoelingen van de Turkse regering tot uiting in de bijna anderhalf miljoen Armeense doden. Op 15 september telegrafeerde de Turkse minister van Binnenlandse Zaken instructies naar zijn prefect in Aleppo:

"U bent al op de hoogte gebracht van het feit dat de regering (...) heeft besloten alle aangegeven personen woonachtig in Turkije volledig uit te roeien (...) Hun bestaan moet worden beëindigd, hoe tragisch de genomen maatregelen ook mogen zijn, en dit zonder rekening te houden met leeftijd of geslacht of gewetensbezwaren."(2)

Robert Fisk schrijft dat niet alleen de omvang van de etnische wreedheden opvallend zijn, maar ook het systematische karakter. Er lag beleid aan ten grondslag om de Armeniërs over de kling te jagen en uit te roeien. Reeds voor die tijd waren de christelijke Armeniërs als tweederangsburgers onderworpen aan de willekeur van het kalifaat en de sultan en van hun islamitische landgenoten. Tussen 1894 en 1896 werden onder het regime van sultan Abdul-Hamid (1876-1909) tussen de 100.00 en 200.000 Armeniërs vermoord. Dit gebeurde door middel van pogroms die oogluikend worden toegestaan door de sultan.

Dhimmies

De schrijfster Bat Ye'or beschrijft in haar boek 'The decline of eastern christianity under islam - from jihad to dhimmitude', dat christenen en Joden die onder islamitisch bewind vallen zich alleen kunnen handhaven als dhimmies.(3) Het woord dhimmi wordt in de sharia gebruikt ter duiding van een Jood of christen die de superioriteit van de islam heeft erkend en zich onderdanig onderwerpt aan het islamitisch oppergezag. Dhimmies krijgen bepaalde religieuze vrijheden, maar ze moeten wel een extra belasting betalen - jizya genaamd - en zich allerlei beperkingen en discriminerende voorschriften laten welgevallen. Verzet hiertegen wordt bestraft met de dood - geheel volgens de regels van de jihad. Volgens Bath Ye'or was de Armeense genocide een jihad. Alleen moslims deden mee aan de slachtingen en profiteerden van de buit, zoals land, huizen en inboedels en het het tot slaaf maken van vrouwen en kinderen; jongens boven de twaalf jaar werden gedood. De massamoord was bedoeld om het dhimmie-nationalisme de kop in te drukken in het gebied dat behoort tot de de dar al-Islam ('het huis van de islam'). Bat Ye'or merkt hierover op dat dit proces van fysieke eliminatie van een opstandige natie al eerder was toegepast tegen de Slavische en Griekse christenen - ofschoon Europese interventie fysieke uitroeiing wist te voorkomen.

Achtergronden van de genocide

Sinds het jaar1454 maakte Armenië deel uit van het grote Ottomaans-Turkse islamitische imperium. Op zijn hoogtepunt in de 16e en 17e eeuw strekte dit rijk zich uit van Noord-Afrika via het Arabisch schiereiland, het Midden-Oosten, Georgië en Anatolië, tot ver over de Balkan in Europa, te weten een groot deel van Hongarije en Transylvanië. In de 18e en 19e eeuw was de macht en invloed van het Ottomaanse rijk tanende en brokkelde het rijk steeds verder af. Ook moest het steeds meer invloed van buitenaf dulden. Andere machtige staten, zoals de Russische en Oostenrijks-Hongaarse imperia, deden hun invloed gelden; zo werd tsaar Nicolaas I beschermeer van de christenen in het Ottomaanse rijk. Intern kregen ze te maken met opstandige nationalistische bewegingen van met name christelijke bevolkingsgroepen die al dan niet met wapengekletter onafhankelijkheid opeisten. Te denken valt aan Griekenland, Servië, Roemenië en Bulgarije. De Ottomaans-Turkse machthebbers waren niet in staat het tij te keren.

In 1908 stoten een groep jonge officieren, die onder leiding stonden van de latere vader des vaderlands Mustafa Kemal Atatürk, de sultan van zijn troon. In 1913 greep de extreemnationalistische vleugel van deze groepering, die bekend staat onder de naam 'Jong-Turken', de macht. De leiders van deze radicale vleugel droomden van een groot aaneengeloten Turks rijk, dat zich vanuit Anatolië en de Balkan zou uitstrekken tot ver in Centraal-Azië. Voor de Armeniërs die vanaf eind 19e eeuw een culturele en economische heropleving hadden doorgemaakt en die politieknationalistische aspiraties koesterden, was geen plaats in dit groot Pan-Turkse rijk. De teloorgang van het Ottomaanse rijk, de buitenlandse inmenging, het opkomende Armeense nationalisme en de extreemnationalistische en jihadistische ideologie van de Jong Turken, vormden tezamen de motivationele achtergrond van het plan de Armeniërs te vernietigen. Daar komt nog bij dat het Ottomaanse rijk zich vanaf oktober1914 in oorlog bevond met Rusland, Frankrijk en Engeland, en Rusland had - zonder daarbij een blad voor de mond te nemen - meerdere keren de 'bevrijding van Armenië' als oorlogsdoel uitgeroepen. Het Turkse leger had vervolgens in een aantal veldtochten zware verliezen geleden tegen onder andere Russisch-Armeense troepen - 200.000 Armeniërs uit Russisch Armenië vochten in het leger van de tsaar. Volgens dr. Ton Zwaan waren het deze omstandigheden, gevoegd bij een al langer bestaand diep wantrouwen tegenover de christelijke Armeense minderheid, die aan het besluit de Armeniërs te vernietigen hebben bijgedragen.(4) De genocide op de Armeniërs was in feite een georganiseerde voortzetting van de pogroms die plaatsvonden tussen 1894 en 1896.

Verhalen van slachtoffers en hun nazaten

Robert Fisk sprak met meerdere overlevenden en nazaten van de slachtoffers van de Armeense genocide. Zo geeft hij in het boek een ooggetuigenverslag weer van Mayreni Kaloustian, die 88 jaar was toen hij haar ontmoette en als kind de gruwelijkheden van de genocide heeft meegemaakt:

• "... Toen kwamen de Turkse soldaten. Het was 1915. Ze sloten alle mannen uit het dorp, dat waren er ongeveer duizend op in een schuur en de volgende dag namen ze hen mee... Ze voerden ze weg als vee... Mijn moeder Khatoun kwam erachter wat er met hen was gebeurd... Mijn moeder ging daar die ochtend heen en zag honderden van onze mannen in rijen op de brug staan, hun gezichten naar elkaar toegekeerd. En toen schoten de soldaten van twee kanten op ze. Ze zei dat de Armeniërs 'als strobalen boven op elkaar vielen'. De Turken ontdeden de lichamen van kleding en waardevolle spullen en dan pakten ze de lichamen bij handen en voeten en gooiden ze in het water. De hele dag door zetten ze de mannen van Mush in rijen op de brug en vermoordden hen. Het ging door tot de nacht viel. Toen mijn moeder naar ons terugkeerde, zei ze: 'We zouden terug moeten gaan naar de rivier en onzelf erin gooien'."(5)

Een ander schriftelijk ooggetuigenverslag dat in het boek van Bat Ye'or is opgenomen, verhaalt over het tot slaaf maken van meisjes en jonge vrouwen:

• "... Do you know what was done with the young girls and young woman?! Yes, as soon as you read my question, you, who knowIslam, have guessed. However, this will not stop me telling you: THEY HAVE BEEN SOLD! Yes, yes: sold, every girl from the age of seven or eight upwards. They are not expensive. Although it is difficult to feed even the animals in this starving country, there were found among the 'faithful', bidders ready to pay from five to a hundred francs for a piece of white flesh. Do not console yourself with the idea that I am reporting gossip! Vain consolation! Things seen, witnessed, proven, official! Very small girls torn from their mothers, youngbrides taken from their hus bands, young girls 'kaffirs' [infidels] become the slaves of the debauchery of the 'faithful'!..."(6)

Deze verhalen staan niet op zichzelf en zijn geen uitzonderingen. "De geschiedenis van de Armeense volkerenmoord bestaat praktisch uitsluitend uit gruwelverhalen over Turkse soldaten en politiemannen die enthousiast de bevelen van hun regering uitvoerden die gericht waren op de uitroeiing van een heel ras van christelijke mensen in het Midden-Oosten," aldus Robert Fisk.(7)

Ontkennen en bagatelliseren

In het boekje - dat in feite een hoofdstuk is uit zijn boek 'de grote beschavingsoorlog' - trekt Robert Fisk ten strijde tegen de ontkenning van de Armeense genocide door de Turkse overheid die ook Westerse overheden en officials en zelfs journalisten en gerenommeerde kranten als The New York Timesen The Wall Street Journal heeft besmet. Zo wil Jeruzalem de goede relaties met Turkije niet op het spel zetten. In 2001 zei Shimon Peres als Israëlisch minister van Buitenlandse Zaken, in een vraaggesprek met een Turks persagentschap:

• "Er heeft zich niets voorgedaan dat te vergelijken was met de Holocaust. Wat de Armeniërs hebben doorgemaakt was een tragedie, maar niet een volkerenmoord."(8)

Ook de voormalige presidenten van de Verenigde Staten Clinton en Bush krijgen er van langs. Zo trok Clinton op verzoek van Turkije een verklaring in die in 2000 met meerderheid van stemmen door het Amerikaanse congres was aangenomen. In deze resolutie werd president Clinton opgeroepen in zijn jaarlijkse toespraak ter herdenking van de Armeense slachtoffers man en paard te noemen en deze gebeurtenissen aan te duiden als volkenmoord.

Maar ook in Nederland kunnen we de waarheid geweld aandoen of verzachten we de waarheid als dat ons zo uitkomt. De leider van de PvdA Wouter Bos - thans Minister van Financiën - heeft op 6 november 2006 tegenover Turkse media gezegd - het was verkiezingstijd in Nederland - dat in Nederland de term 'genocide' te makkelijk wordt gebruikt en dat "we niet te slordig moeten omgaan met het begrip". Hij geeft de voorkeur aan de eufemistische term "Armeense kwestie". Zijn secondant Nebahat Albayrak - thans staatssecretaris van Justitie - zei op 26 september 2006 tegen dagblad Trouw te twijfelen, niet aan de aard maar aan de toedracht van de gebeurtenissen in 1915 en 1916. Het is volgens haar nog steeds niet duidelijk of er een vooropgezet Turks plan was voor volkerenmoord. Volgens dr. Ton Zwaan, die is verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en daarvoor heeft gewerkt bij het Centrum voor Holocaust- en Genocidenstudies, komt zij met deze beweringen dicht in de buurt van "de huidige officiële Turks-nationalistische ontkenningspolitiek".(9)

De eerste Holocaust

De eerste schrijver die de Armeense volkerenmoord een Holocaust noemde, was Winston Churchill. Het gaat bij de Armeense Holocaust om de systematische door de overheid geplande en georganiseerde uitroeiing van een hele bevolkingsgroep, door de mannen af te slachten en de vrouwen op dodenmarsen te sturen, waarbij ze mishandeld, verkracht en afgebeuld werden, ontberingen leden en van honger omkwamen. In sommige gevallen werden de vrouwen aan elkaar vastgebonden en in de rivier gegooid, of ze werden samengedreven in een grot en stierven een vreselijke verstikkingsdood. Er zijn veel overeenkomsten met de Joodse genocide, waarbij de nazi's overgingen tot de systematische vervolging en vernietiging van de Joden. Volgens Wim Kortenoeven, die als researcher is verbonden aan het Centrum voor Informatie en Documentatie Israël (CIDI), kan men zich afvragen "of de nazi’s de Holocaust hadden durven aanrichten als de genocide op het Armeense volk (waarbij Duitsland als bondgenoot van Turkije ter plekke betrokken was) door de internationale gemeenschap eerder als zodanig was erkend, benoemd en bestraft". Zowel de Armeense als de Joodse genocide zijn volgens hem uniek."Maar zij bevatten een universeel geldige gemene deler en dito waarschuwing".(10)

Noten:

1. Stop de Turkse censuur: http://www.ad.nl/dewereld/3228201/Stop_de_Turkse_censuur.html (voor de laatste keer geraadpleegd op 23 mei 2009)
2. Robert Fisk: De eerste Holocaust - Over de massamoord op de Armeniërs; Ambo/Anthos, Amsterdam, 2008, p.15.
3. Bath Ye'or: The decline of eastern christianity under islam - from jihad to dhimmitude - Seventh-Twentieth Century; Fairleigh Dickinson University Press, 1996.
4. Ton Zwaan: De 'vergeten' genocide; Auschwitz Bulletin 2000 (uitgave Stichting Auschwitz, België), jrg. 5, nr. 17, 2004.
5. Robert Fisk: De eerste Holocaust - Over de massamoord op de Armeniërs; Ambo/Anthos, Amsterdam, 2008, p.21-22.
6. Bath Ye'or: The decline of eastern christianity under islam - from jihad to dhimmitude - Seventh-Twentieth Century; Fairleigh Dickinson University Press, 1996, p. 439. Het verslag is tevens opgenomen in: Andrew G. Bostom: The Legacy Of Jihad - Islamic Holy War and the Fate of Non-Muslims; Prometheus Books, New York, 2005, p. 672.
7. Robert Fisk: De eerste Holocaust - Over de massamoord op de Armeniërs; Ambo/Anthos, Amsterdam, 2008, p.18.
8. Ibid, p.55.
9. Zwaan over de Armeense kwestie / Ook Albayrak heeft boter op haar hoofd: http://www.trouw.nl/incoming/article1379108.ece/ (voor de laatste keer geraadpleegd op 23 mei 2009)
10. Israël moet Armeense genocide erkennen: http://www.refdag.nl/artikel/1280451/Israel+moet+Armeense+genocide+erkennen.html /03-11-2006 (voor de laatste keer geraadpleegd op 26 mei 2009)

Lees verder

• Israël en de Palestijnen: ideologische achtergronden (islam)
• Christendom in Turkije: geschiedenis christenen in Turkije
• In de islam staat op geloofsafval (apostasie) de doodstraf
• H. Jansen: Islam voor varkens, apen, ezels en andere beesten