Het paard in de Nederlandse taal: Etymologie

Het paard, al eeuwen de vriend van de mens. Het opbouwen van beschavingen was onmogelijk geweest zonder paarden, maar ook voor het winnen van oorlogen was het paard een cruciale factor. Pas nadat de auto voor het publiek beschikbaar werd in het begin van de 20ste eeuw, werd het paard langzamerhand minder dominant in het alledaagse straatbeeld. Het paard restte niets anders dan een alternatieve carrière in de sport. Maar omdat het paard het Nederlandse straatbeeld eeuwen domineerde is het logisch dat het paard ook zijn invloed heeft gehad op de Nederlandse taal. Hetzij in literatuur maar zeker in een grote variëteit van spreekwoorden en gezegden. Maar waar komt het woord paard nu vandaan? En hoe zit het met de andere benamingen zoals ros, pony, merrie, hengst, ruin en hit?

Paard

Verschillende bronnen melden dat de oorsprong van het woord paard ligt in het Latijnse woord para en Gallische verêdus, welke weer afstamt uit het Welsh gorwydd. Paraverêdus betekent letterlijk vertaald extra paard, maar werd gebruikt voor een postpaard of wisselpaard. Een wisselpaard is een paard dat bij een herberg klaar stond voor een reiziger die zijn eigen, vermoeide paard, wisselde voor dat wisselpaard.

Paraverêdus ontwikkelde zich tot het oude Hoogduitse parafrid en pferfrit. In het nieuw Hoogduits werd dit pferd en in het Middelnederlands paert. Het woord paert komt al voor in geschriften uit halverwege de 13e eeuw. Door de klankontwikkeling is dit verworden tot het woord paard zoals we dat nu kennen.

Ros

In de Nederlandse taal kennen we het woord ros als alternatief voor paard. Er zijn veel onzekerheden over de afkomst van het woord ros, maar meeste bronnen wijzen naar het woord hors uit het Vlaams, Oudsaksisch, oud Fries en Oudhoogduits. In het fonetische proces door de eeuwen heen (metathese) zou de letter r van plaats gewisseld zijn waardoor het woord ros is ontstaan. Het woord hors zou komen van het Germaanse hrussa wat waarschijnlijk weer afleiding is van het Oost-Iraanse wyrs, wat je in een dialect uitspreekt als urs.

Pony

Het woord pony komt uit het Engels waar het klein paardje betekent. In het oud Schots kent men het woord powny wat weer afstamt van het Frans poulain wat veulen betekent. Het Franse poulain stamt vervolgens weer af van het Latijnse pullus wat jong van een dier betekent. In het Duits en Deens wordt ook pony gebruikt. In het Noors (ponni) en Zweeds (ponny) zie je duidelijk dat het dezelfde oorsprong heeft. Maar ook in niet Germaanse talen zie je afstamming zoals poney in het Frans, poni in het Spaans en pony in het Italiaans.

Hengst

Hengst, het mannelijke paard, komt van het Oudnederlandse changisto. In het Middelnederlands gebruikte men het woord hengest of hinxt of henxt. Uiteindelijk stamt het woord af uit het Proto Germaanse hangista. Een andere verklaring zou wijzen naar het Finse woord hangas wat omheining betekent. Dus de oorspronkelijke betekenis van het woord hengst zou dan ook dier of paard wat in een omheining gehouden wordt betekenen. Ook in het Duits (hengst), Deens, Noors en Zweeds (hingst) is de analogie terug te zien.

Merrie

Het woord merrie stamt af van het Proto-Germaanse marhijo, de vrouwelijke afleiding van marha, wat paard betekent. Via het Oudnederlandse marchi werd het merie in het Middelnederlands waarbij het uitgesproken werd met lange e. In andere talen zie ook deze afstamming zoals mare in het Engels, Deens en Noors.

Ruin

Een ruin is een gecastreerde hengst. In het Middelnederlands komt het woord als voor als ruun. In het Middelhoogduits werd hetzelfde woord gebruikt en in het Middel Nederduits was het rune. In een dialect in het Nieuw Hoogduits vind je ook dit woord als Raun. De bronnen stellen dat de verdere afkomst van het woord ruin niet duidelijk is. Alleen in het Fins kennen we dezelfde afstamming. Daar gebruikt men het woord ruune.

Hit

In het Nederlands kennen we ook het woord hit als benaming van een klein paardje. Het woord is direct afgeleid van de eilandengroep Shetland. De oude benaming van Shetland is Hitlandt. De pony’s die daar vandaan kwamen werden in eerste instantie Hitlanderse paarden genoemd, wat later verkort werd tot een hitlander, hitje en hit. De naam hitlander raakte uit de mode en werd vervangen door de naam Shetlander die we nu gewend zijn.

Lees verder

• Etymologie van de tijd
• Etymologie van fietsen
• Namen van de maanden van het jaar
• Etymologie van fruit