Populaire fantasiewezens in literatuur

Vampiers, weerwolven, heksen, draken en elfen. We lezen maar al te graag verhalen over een wereld met daarin krachtige, mooie en geheimzinnige fantasiewezens. Even ontsnappen aan de realiteit en je fantasie de vrije loop laten. De bekende mythische figuren voegen een bepaald element aan het verhaal toe door hun bovennatuurlijke krachten. Ze gedragen zich anders dan wat als normaal wordt beschouwd en dat creëert spanning en nieuwsgierigheid. Met de komst van steeds meer films en tv-series in het fantasygenre is de populariteit van deze wezens extra toegenomen. Ze bestaan echter al vele jaren en zijn door de tijd heen ontwikkeld en veranderd.

Fantasygenre

Het fantasygenre bestaat al meer dan 150 jaar en is met de komst van Tolkiens boekentrilogie In de ban van de ring in 1955 steeds populairder geworden. Door het toenemende aanbod in fantasyliteratuur zijn er verschillende subgenres ontstaan om de vele soorten verhalen te kunnen onderverdelen. Een ding dat ze echter vrijwel allemaal met elkaar gemeen hebben is de toevoeging van fantasiewezens in het verhaal. Maar waar komen ze eigenlijk vandaan? Wie bedenkt zo’n mythisch figuur en waarom? Gezien we zo graag over ze lezen is het misschien wel interessant om wat meer achtergrondgegevens over deze boeiende wezens te weten te komen.

Vampiers

Misschien wel het meest favoriete fantasiewezen in literatuur is de vampier. Het betreft een bloed drinkend mythisch wezen dat oorspronkelijk vanuit Slavische en Hongaarse legendes afkomstig is.

Het ontstaan van vampiers

Bij het ontstaan van de legendes rond 1735 werden vampiers als afschuwelijke monsters beschreven. Dat is ook niet zo gek gezien het idee van vampiers is ontstaan nadat epidemieën van 1300 tot 1700 ervoor zorgden dat graven moesten worden heropend om er massagraven van te maken. Bij het opgraven van de oude lijken werden de normale symptomen van lijkontbinding toen niet begrepen. Een dikke opgezwollen buik, bloed rond de mond, langere nagels en haar en een nieuwe huidlaag onder de rottende konden niet anders verklaard worden dan dat het om een zogenaamde ondode ging en was het idee van de vampier ontstaan. In werkelijkheid zijn deze symptomen van lijkontbinding nu een bekend natuurlijk proces die o.a. een gevolg zijn van gasvorming in het lichaam en het terug krimpen van de huid op bot.

De kenmerken van een vampier
In vampier is in basis een functionerend mens zonder kloppend hart. Ze zouden niet of nauwelijks ouder worden na te zijn gebeten. In de oudere verhalen hoefde een slachtoffer alleen door de vampier gebeten te worden om vervolgens zelf ook als een vampier vanuit het graf te herrijzen. Dit zou echter niet logisch zijn en een overvloed aan vampiers opleveren. Tegenwoordig dient daarom in de meeste verhalen de gebeten persoon ook het bloed van de vampier te drinken om de transformatie compleet te maken.

Qua uiterlijk zijn ze vaak seksueel verleidelijk, onnatuurlijk bleek en bezitten grote scherpe hoektanden. Ze zijn enorm sterk en snel. Vampiers bezitten tevens over extra scherpe zintuigen en reflexen. Sommige kunnen zelfs vliegen of transformeren in een vleermuis, wolf of zelfs mist. Dit alles maakt ze tot zeer gevaarlijke jagers.

Een vampier verslaan

Toch hebben ze ook hun zwakheden. Vampiers kunnen een huis alleen betreden door hiervoor uitgenodigd te worden. Ze vermijden knoflook en zijn bang voor wijwater en het kruis. Tevens wordt een vampier ernstig verzwakt door zonlicht. Dat een vampier hierdoor echter in vlammen zou sterven is bedacht door de filmindustrie en komt niet voor in de oude verhalen. Vampiers zouden verder alleen gedood kunnen worden door onthoofding, verbrand worden of met een houten staak door het hart te worden gestoken.

De moderne vampier

Het moderne beeld van vampiers betreft een meer aristocratische versie dankzij westerse literatuur begin negentiende eeuw. Graaf Dracula van Bram Stoker in 1897 is hier een bekend voorbeeld van. Vampiers worden tegenwoordig echter op veel verschillende manieren weergegeven doordat elke auteur of producent hier zijn eigen versie van creëert.

Weerwolven

Waarbij vampiers hun volledig menselijk verstand zouden behouden is dat bij de weerwolf een heel ander verhaal. Dit mythische figuur dat vooral in Europese folklore voorkwam werd omschreven als een monster met een drang om zowel mens als dier te doden. De transformatie was hierbij soms vrijwillig en in andere verhalen afgedwongen door de volle maan of wegens heftige emoties zoals woede en lust.

Het ontstaan van de weerwolf

Het oudste verhaal over een weerwolf stamt vanuit de Griekse mythologie. In de zestiende eeuw werden er veel verdachten van moord ervan beschuldigd een weerwolf te zijn. Wat erg opmerkelijk is was dat veel verdachten hierop schuld bekenden. Pas in 1603 werd ingezien dat het hier ging om mensen met waanideeën die sindsdien de diagnose lycantropie kregen.

Het geloof in weerwolven is waarschijnlijk ontstaan door een combinatie van verschillende aandoeningen. Hondsdolheid is er hier een van. De gebeten persoon krijgt in het laatste stadium aanvallen van razernij waarbij het schuim op de mond staat. Hypertrichose is een aandoening waarbij extreme haargroei over het hele lichaam inclusief gezicht groeit. En als laatste is er de psychische aandoening lycantropie waarbij iemand daadwerkelijk geloofd in een wolf te kunnen veranderen.

Kenmerken van een weerwolf
De eigenschappen van een weerwolf zijn veelal grote spierkracht en zeer scherpe zintuigen. Het wezen kan op verschillende manieren in uiterlijk voorkomen. Als een gewone wolf komt het minst voor. Als een extra grote wolf zoals bekend van de boekenserie Twilight geschreven door Stephenie Meyer zien we veel vaker. Tevens kan een weerwolf als een beestmens worden omschreven waarbij de weerwolf een menselijk lichaam behoudt maar scherpere nagels, meer beharing en scherpe tanden ontwikkelt bij transformatie. Als laatst is er de antropomorfe wolf waarbij deze de kop, vacht en klauwen van een wolf heeft maar op twee benen kan lopen als een mens.

Er bestaan veel theorieën over hoe men in een weerwolf zou kunnen worden veranderd. De meest bekende is door simpelweg gebeten te worden en het te overleven. Andere manieren betreffen het eten van de hersenen van het dier, door water te drinken uit de voetafdruk van een wolf en erfelijkheid. Op een gegeven moment dacht men zelfs dat heksen hiervoor een zalf hadden gemaakt waarmee men de huid kon insmeren.

De transformatie zou een zeer pijnlijk proces bevatten waarbij alle botten breken en zich hervormen. Spieren en organen verplaatsen en er ontstaat een volledige vacht over het lichaam. Dit wordt veelal als zeer uitputtend bevonden wat daardoor grote honger in vlees opwekt.

Een weerwolf verslaan

Een weerwolf kan verslagen worden door middel van zilver, wijwater of gewijde kogels. Dit laatste doordat heksen in de zeventiende eeuw ervan verdacht werden zich in kleine dieren als een kat te kunnen veranderen. Hierdoor werden heksen in verband gebracht met de duivel en daaropvolgend dus ook weerwolven.

De moderne weerwolf

Door de filmindustrie is vanaf 1940 de weerwolf als een aantrekkelijker wezen neergezet. Dit kwam voornamelijk doordat de nadruk op het dierlijke in een mens werd gelegd. Een belangrijk element hierbij was dat de transformatie tot weerwolf niet vrijwillig ontstond en de betreffende persoon hieronder leed.

Heksen en tovenaars

Heksen en tovenaars gebruiken de kracht van magie om de werkelijkheid te manipuleren. Ze doen dit door middel van spreuken, rituelen of gebruik te maken van speciale objecten. Magie komt al sinds de prehistorie wereldwijd voor en is in alle landen en culturen een bekend fenomeen.

Het ontstaan van hekserij

Het beeld van de moderne heks en hekserij heeft een welbewogen reis door de geschiedenis gemaakt. Dit beeld vormde zich gaandeweg door mythen, sprookjes en volksgeloof. Vooral de heksenvervolgingen in de zestiende en zeventiende eeuw hadden grote invloed hierop. Daarvoor werd hekserij binnen het Europese christendom toegeschreven aan een onfortuinlijke zondebok die verantwoordelijk zou zijn voor alle tegenslagen.

Begin veertiende eeuw werden voornamelijk mannen beschuldigd van hekserij. In de tweede helft van deze eeuw betrof het echter steeds vaker vrouwen. In het vroegmoderne Europa waarbij vrouwen veelal gebruikmaakten van magie en kruiden bij genezing werd snel de link gelegd hier tevens kwaad mee te kunnen doen. Vrouwen hadden een sociaal zwakke positie in de samenleving en er is sprake van dat de strafoplegging voor hekserij tevens werd gebruikt om hen te onderdrukken. De algemene opvatting was dat vrouwen fysiek en mentaal zwakker waren dan mannen en dus makkelijker door de duivel verleid konden worden. Pas in de negentiende eeuw ontstond er een positiever beeld over hekserij. Nog altijd zijn er echter niet-westerse culturen waar grote angst voor hekserij bestaat en hier slachtoffers door vallen.

Kenmerken van een heks
De magische krachten waar heksen in het algemeen over zouden bezitten betreffen geneeskundige krachten en het maken van voorspellingen. Ze zouden zowel witte (positieve) als zwarte (negatieve) magie kunnen bedrijven en hebben de mogelijkheid zich in een dier te kunnen transformeren. Ze maken gebruik van een bezem om mee te vliegen en maken hun toverdranken in een ketel.

Een heks verslaan

Manieren om jezelf te verdedigen tegen een heks waren onder andere door niet te antwoorden op een door hun gestelde vraag. Van al het eten en drinken dat men van een heks kreeg werd iets weggegooid en er werd helemaal geen koffie, brandewijn of een appel aangenomen. Hierdoor zouden padden en slangen naar je keel kruipen of aan je ingewanden knagen. Een vleermuis of paardenkop boven de stal spijkeren zou tevens een goed afweermiddel tegen heksen zijn.

In de moderne versie van heksen en tovenaars worden deze vaak wel ouder dan de normale mens maar zijn niet onsterfelijk. Zij kunnen door ziekte, een ongeval of in gevecht door een wapen of spreuk komen te overlijden.

De moderne heks

In de jaren vijftig ontstond de moderne godsdienst genaamd Wicca. Het geloof staat compleet tegenover de oude gedachtegang over hekserij en is gebaseerd op positieve energie en eenheid met de natuur. Nog altijd komen heksen en tovenaars veel voor in literatuur, films en tv. Merlijn, Harry Potter en de drie heksenzusters van de televisieserie Charmed zijn een aantal bekende voorbeelden hiervan.

Draken

De draak is een legendarisch groot en krachtig wezen met een reptielachtig uiterlijk. Het fantasiewezen is afkomstig uit verschillende Europese mythologieën.

Het ontstaan van de draak

De eerste afbeeldingen van draken waren al te vinden in grotschilderingen en op aardewerk van 2000 tot 4000 jaar oud. Er zijn ook vele kunstobjecten gevonden van over de hele wereld met daarop de afbeelding van een draak. In de oudheid bestonden er vele legendes en volksverhalen. Al dit zorgde voor een wereldwijd geloof in draken.

Het idee van de draak is waarschijnlijk ontstaan door de geringe kennis die ze vroeger hadden betreffende de enorme prehistorische reptielachtige dinosauriërs. Het bekende vuur spugen kan waarschijnlijk worden toegeschreven aan het spoor van een vallende ster dat ook wel draak werd genoemd.

In Europa werd de draak vaak als een positief wezen beschouwd. Met de komst van het christendom in Europa werd de draak hierdoor echter vergeleken met de slang uit de bijbel en sindsdien als kwaadaardig beschouwd. Buiten Europa wordt de draak vaak juist gezien als een brenger van geluk of bescherming tegen het kwade.

De kenmerken van een draak
Een draak wordt geboren vanuit een ei en heeft het lichaam van een slang of krokodil, met klauwen en vleermuisachtige vleugels. Zijn omvang is veelal gigantisch groot en ondanks dat deze wezens kunnen vliegen wonen ze vaak in onderaardse grotten. In veel culturen kan het uiterlijk van de draak echter veel van elkaar verschillen. Hun schubachtige dikke huid zou ondoordringbaar voor mensenwapens zijn. De draak wordt tevens vaak als oud en wijs beschreven.

Een draak verslaan

In veel verhalen wordt een draak door moedige drakendoders overwonnen door met een zwaard of speer in de buik of hals te worden gestoken. Dit zouden de kwetsbare plekken op het lichaam van het enorme wezen zijn waar de huid zachter en dunner was.

De moderne draak

Draken spelen vaak een rol in sprookjes waarin ze als gulzig en hebzuchtig worden omschreven en een grote schat zouden bewaken. Draken zijn ook een veel voorkomend wezen in volwassen fantasyboeken en films. Eragon en Dragonheart zijn hier bekende voorbeelden van.

Elfen

Er bestaan meerdere soorten elfen. De kleine vliegende elfjes die leven in het bos en we kennen van sprookjes als Tinkerbell. Een hele andere variant van de elf zijn de elegante en dodelijke krijgers met onnatuurlijke schoonheid zoals beschreven in de boeken van auteur J.R.R. Tolkien. Zelfs de Kerstman wordt geholpen door een bepaald soort elfjes.

Het ontstaan van de elf

De elf is een mythisch wezen dat voor oorsprong uit de Germaanse en Noordse mythologie is voortgekomen. Ook in Europese folklore kwamen elfen voor. Niet altijd werden elfen als de mooie positieve wezens zoals we ze nu kennen beschouwd. Ze werden ervan verdacht kinderen en voedsel te stelen. Ook ziektes konden met de elf in verband worden gebracht.

Vanuit de Noordse mythologie zijn twee soorten elfen ontstaan. De lichtelfen die grote schoonheid werden toegeschreven en dicht bij de zon zouden leven en de donkerelfen met een zwart gelaat die onder de grond verbleven en veel weg hadden van dwergen. In de Keltische folklore van Ierland bestaan verschillende verhalen over hoe elfen het volk van de godin Danu waren en na een oorlog ondergronds werden gedreven in grafheuvels waar zij in staat waren contact te leggen met de zielen van de doden en natuurgeesten. Met de komst van het christendom werden door de tijd heen elfen steeds meer als engelen afgebeeld.

De kenmerken van een elf
Elfen zijn in twee verschillende vormen het meest bekend. Een daarvan is de kleine elf met vlindervleugeltjes die we voornamelijk uit sprookjes kennen. De ander als een normaal mens maar met puntoren, bovennatuurlijke schoonheid en een strijdvaardig uiterlijk. Dit laatste beeld is voornamelijk gecreëerd door de bekende boekenreeks In de ban van de ring van schrijver J.R.R. Tolkien.

Een elf verslaan

De elfenkrijgers bekend uit Tolkiens verhalen zijn onsterfelijk. Hoewel zij niet door ziekte en ouderdom kunnen overlijden kunnen zij wel gedood worden met een wapen of door een ongeluk.

De moderne elf

De kenmerken en het uiterlijk van elfen in de eenentwintigste eeuw wordt voornamelijk gevormd door de elfen in Tolkiens boekenreeks en het bordspel World of Warcraft die hier een gelijkenis in treffen. De elfen zijn onsterfelijk, staan in contact met de natuur en hebben een elegant voorkomen met als voornaamste fysieke kenmerk de puntoren.

Lees verder

• Subgenres en populaire boekenseries van fantasy
• Verschil tussen paranormal romance en urban fantasy