Het Urker dialect

Het Urker dialect wordt gesproken op het voormalig eiland Urk en is het meest vitale dialect van Nederland omdat iedereen op Urk het nog met elkaar spreekt. Er is de loop van de jaren veel onderzoek gedaan naar Urk, de Urkers en het dialect van Urk.

Fonologie

Het dialect kent tien vocalen - (samengestelde) klinkers - die in een korte en een lange vorm voorkomen. Dit verschil in lengte is bepalend voor de betekenis van een woord. Zo betekent Ik kiek (kort) Ik kijk en is ik kiek (de lange vorm) de verleden tijd van kijken. Omdat het Urkers een overgangsdialect is tussen het West-Fries en het Nedersaksisch draagt het kenmerken van beide dialecten met zich mee, maar ook enkele unieke klanken. Er is toen Urk nog een eiland was veel onderzoek gedaan naar het dialect. Dit onderzoek werd gedaan door mevrouw L.Kaiser. Zij ontdekte dat de significante lengte van de klinkers betekenis onderscheidend werkte.

De klankwetten voor het Urkers zijn zeer gecompliceerd en onregelmatig. In veel woorden waar het Standaardnederlands ij en ui heeft en het Sallands ie en uu, heeft het Urkers de klanken ee en eu. Dit wordt verklaard uit de theorie van de Hollandse expansie: In de zeventiende eeuw begon het Hollands de ie en uu voor de zuidelijke ij en ui in te ruilen. Deze prestigieuze streektaal had zijn invloed op de Zuiderzeedialecten, bijvoorbeeld door Amsterdamse handelaren. De klanken ee en eu zijn tussenfasen in die overgang, die het Amsterdams in de zeventiende eeuw moet hebben gehad.

Urker schrift

Er zijn maar weinig geschreven teksten van het Urkers gevonden. De oudste stamt uit 1870 en is een vertaling van het bijbelverhaal over de verloren zoon. Er bestaat geen eenduidige afspraak over hoe het Urkers geschreven dient te worden, maar de dialectkring heeft hiervoor wel enkele regels vooropgesteld.Enkele lettercombinaties die gebruikt worden in het Urker schrift zijn ao en ae. Sommigen schrijven deze klanken ook als oa en ea, maar de dialectkring ondersteunt het schrift van ae en ao. Voor de andere Urker vocalen zijn geen aparte lettercombinaties of letters. Daarvoor gebruikt men meestal de u of e en moet uit de context van het woord blijken hoe het uitgesproken moet worden.

Grammatica

Er is discussie over of het Urkers een Frankisch of een Saksich dialect is. Saksische elementen zijn het zwakke prefix e- in plaats van ge- in voltooide deelwoorden (ewarekt), de verkleuring van aa naar oa en de duidelijke uitspraak van de -n. Typisch Frankisch is het eenheidsmeervoud op -en (en niet op -t; wiej wareken). Umlaut in verkleinwoorden komt voor, maar niet als regel.

Om te kijken of iemand het Urkers machtig is moet men de zin: "Een kweeuwkien mit gerespelde keaze" proberen correct uit te spreken. Het betekent een beschuitje met geraspte kaas.