Fantasy: Wat is het?

Fantasy is tegenwoordig 'in'. Het begrip was vijftig jaar geleden onbekend (tenminste als literair genre), maar nu tref je het overal aan, ook in de boekenclubs. Maar wat is het nu eigenlijk? Een verkenning van een genre.

Fantasy, het woord

Fantasy is een Engels woord en heeft diverse betekenissen. De Oxford Dixtionay geeft de volgende betekenissen: 'image-inventing faculty', 'mental image', 'fantastic invention or composition' en 'whimsical speculation'. De betekenis omvat dus zowel het vermogen om beelden op te roepen, te bedenken (nl. verbeelding), als de produkten die we met dat vermogen tot stand brengen en tenslotte het bezig zijn met dat vermogen, de activiteit dus. Wanneer we over Fantasy spreken als een soort verhalen, hebben we het duidleijk over de derde betekenis van de Oxford Dictionary: 'fantastic invention or composition'. Dus een produkt van onze fantasie of verbeelding.

Fantasy in de ruimste zin

Dat brengt ons dus bij een definitie van Fantasy in de ruimste zin van het woord en dan betekent het eigenlijk hetzelfde als fictie: een tekst (daar beperken we ons even toe) met een verhaal dat het produkt is van onze fantasiek onze verbeelding. Toch voelt iedereen aan dat die twee woorden niet hetzelfde betekenen. Bij Fantasy komt meer verbeelding om de hoek kijken, meer verzonnen elementen, meer elementen die we niet om ons heen zien. Orson Scott Card, zelf auteur van diverse Science Fiction en Fantasy romans en verhalen, omschrijft Fantasy heel kort als 'verhalen in een wereld die niet aan dezelfde regels zijn onderworpen als de onze'. Daarmee onderscheidt hij de fantasy verhalen van de (echte) science fiction, want die spelen in werelden die aan dezelfde regels als de onze onderworpen zijn. Er gebeuren dingen die nu misschien niet kunnen, maar dat zijn dingen die nu nog niet kunnen. Als de wetenschap maar ver genoeg vordert, moet het op een dag wel kunnen.

En Star Wars dan? vragen sommige mensen, dat is toch Science Fiction? Maar daar gebeuren ook dingen die hier echt niet kunnen. The Force zoals de Jedi die gebruiken is niet een van de 'regels' van onze wereld. Inderdaad. Star Wars is dan eigenlijk ook geen science fiction, maar fantasy. Maar omdat het in een wereld speelt met ruimtevaartuigen, laserpistolen enzovoorts, worden de boeken toch ingedeeld bij de Science Fiction. En dat brengt ons bij een tweede aspect van Fantasy:

Fantasy in de boekhandel

Uitgevers zijn degenen die heel bepalend zijn in de beeldvorming over boeken, omdat zij vaak al een stempel op het boek plakken (en soms zijn de uitgeverijen zelf een stempel), op grond waarvan de boekhandels de boeken in bepaalde secties plaatsen. Daarom zijn de Star Wars boeken Science Fiction en is Harry Potter (terecht overigens) Fantasy. Die indeling was bedoeld om de boekhandel te helpen, want die mensen kunnen natuurlijk onmogelijk alle boeken lezen en zelf een plaatsje geven en om alles maar door elkaar te zetten op auteur of titel werkt ook niet, dan haken veel kopers af, die toch zoeken naar een bepaald soort boeken, bv. thrillers, romantische verhalen. Toen The Lord of the Rings populair werd, begonnen andere auteurs soorgelijke boeken te schrijven, en - nog belangrijker - kwamen er steeds meer lezers die meer van dat soort boeken zochten. Zo werd een nieuw genre gevormd ergens in de loop van de zestiger jaren.

NIet dat het toen geboren werd. Er zijn voor die tijd diverse fantasies geschreven met vaak een veel meer eigen karakter dan de vele navolgingen van The Lord of the Rings, van schrijvers als William Morris, George MacDonald, E.R.Eddison en Mervyn Peake. Maar helaas zijn die vaak vergeten. Tolkiens succes bepaalde het patroon en originaliteit is vaak ver te zoeken.

Fantasy in de engere zin

Want voor veel mensen is een verhaal alleen Fantasy als in de lijn van The Lord of the Rings ligt, een verhaal waarin goed en kwaad op kosmische schaal met elkaar strijden, waarin mensen machten beheersen die wij totaal niet kennen (of dat nou magie genoemd wordt of niet). Lange queestes, bij voorkeur over vele boeken heen zijn de regel. Deze vorm van Fantasy wordt vaak Epic Fantasy genoemd. Het is helaas vaak dertien in een dozijn, maar voor sommigen is alleen dit werkelijk Fantasy.

Goede en slechte Fantasy

Maar belangrijker dan de vraag wat het nu is, is misschien de vraag, wat goede Fantasy nu eigenlijk is. Zijn daar regels voor? Kun je dat herkennen?

Natuurlijk zijn er geen regels voor. Een genre ontwikkelt zich door wat er geschreven wordt en goede auteurs laten zich niet beperken door wat anderen geschreven hebben en verkennen hun eigen paden, hun eigen thema's. Houden we even vast aan de meest brede definitie van verhalen waarin verbeeldingskracht op een bijzondere manier tot uiting komt, waarin dingen gebeuren die in onze wereld niet kunnen, omdat ze de wereld waarin het verhaal speelt, aan (deels) andere regels onderworpen is, dan gaat het toch om de manier waarop de verbeelding wordt toegepast.

Een van de belangrijkste kwaliteitsnormen die je daarop kunt toepassen is al door Tolkien geformuleerd in zijn essay 'On Fairy Tales.' Dat is het belang van innerlijke consistentie. Hoe fantastisch de wereld ook waar het verhaal in speelt, hoe fantastisch ook de personages, het geheel moet innerlijk consistent zijn. Het mag niet zo zijn dat de ene keer dit mogelijk is en de andere keer niet zonder dat daar een duidelijke verklaring voor is. Of om het anders te zeggen: die andere wereld moet wel aan zijn eigen regels onderworpen zijn. Wanneer de auteur zich hier niet aan houdt, wordt hij, en daarmee zijn verhaal, ongeloofwaardig.

Die consistentie betreft de magische vermogens, maar ook de historische werkelijkheid. Als het kwaad al eeuwen oud is, waarom heeft men er dan nooit eerder last van gehad? Waarom ineens een uitbarsting van geweld, een poging om de wereld te veroveren?

Hopelijk geeft deze inleiding je enig inzicht in de vraag wat Fantasy is, maar vooral hoop ik dat je veel leesplezier zult hebben.
Gelukkig de lezende mens!