Het Samische volk (Samen): inwoners van Lapland

In Lapland - dat is een bepaald gebied in het uiterste noorden van Noorwegen, Zweden, Finland (Scandinavië) en Rusland - woont een specifiek volk, namelijk het Samische volk. Kortweg worden ze Samen of Saami genoemd. Ze zijn een etnische minderheid. Ook komt de benaming Lappen voor, maar dat is eigenlijk een scheldwoord voor hen. Je kunt de inwoners van Lapland dus maar beter Samen of Saami noemen. Ze hebben hun geheel eigen tradities en gewoontes. Ze hebben zelfs een eigen parlement en een eigen vlag.

Inhoud

• Lapland: streek in Scandinavië
• Noors Lapland
• Zweeds Lapland
• Fins Lapland
• Russisch Lapland
• IJzererts
• Het Samische Volk (Samen): inwoners van Lapland
• Onderdrukking
• Samische taal
• Variaties in Samische taal
• Verschillen in het Samische volk
• Puur nomadische Samen
• Semi-nomadische Samen
• Samen die zich op het vissen hebben toegelegd
• Huisvesting
• Turistsamer
• Lappstaden in Arvidsjauer
• Eigen parlement
• Eigen vlag
• Samische cultuur
• Samische muziek
• Joikes
• Kleding/klederdracht
• Samisch handwerk
• Rendieren
• Bosrendier
• Bergrendier
• Noordpoolcirkel, middernachtzon en noorderlicht
• Noordpoolcirkel
• Middernachtzon
• Noorderlicht
• Schema middernachtzon en totale duisternis
• Extra informatie voor wie naar Lapland wil
• Reisdocumenten
• Betaalmiddel
• Tijdsverschil

Lapland: streek in Scandinavië

De streek waar de Samen wonen is Lapland. Zij noemen dit gebied zelf Sápmi en dit betekent "Land van de Lappen." Dit gebied ligt grotendeels in Scandinavië. Hieronder vallen de landen: Noorwegen, Zweden en Finland. Verder ligt Lapland ook nog in Rusland. Lapland wordt onderverdeeld in Noors Lapland, Zweeds Lapland, Fins Lapland en Russisch Lapland. Het is niet helemaal duidelijk waar Lapland precies begint. Wel is bekend dat de noordpoolcirkel - 66° 30' noorderbreedte - Lapland doorkruist. Lapland heeft een oppervlakte van ongeveer 750.000 km².

Lapland wordt ook wel de laatste wildernis van Europa genoemd. Dit heeft te maken met een zeer uitgestrekt gebied van bossen, meren en vlaktes. Tevens is het er bergachtig en zijn er toendra's. Lapland heeft een eigen parlement en dat gebouw staat in de hoofdstad van Lapland - Karasjok - in Noors Lapland. Volgens onderzoek van het MTT Agrifood Research Finland, Northern Purity 2012 is Lapland het schoonste gebied - met de schoonste lucht - van heel Europa.

Noors Lapland

In Noors Lapland is het bergachtiger dan in Zweeds- of Fins Lapland. In de winter ligt hier meer sneeuw, maar de temperatuur is minder laag dan in Zweden of Finland. 's Winters ligt de temperatuur hier in vergelijking met Zweden en Finland hoger en 's zomers is het in vergelijking met Zweden en Finland juist weer kouder. De meeste Samen wonen in Noors Lapland. De hoofdstad van Noors Lapland is Karasjok.

Zweeds Lapland

Zweeds Lapland neemt ongeveer een kwart van de totale Zweedse oppervlakte in. Hier woont een mengeling van de Zweedse en Samische bevolking. Ze trouwen met elkaar en leven in goede harmonie. Dat is vroeger wel heel anders geweest, toen waren er genoeg conflicten tussen beide groepen. In de Middeleeuwen kwamen de eerste Zweden al naar dit gebied, de Samen kwamen meer dan 2000 jaar geleden daar wonen.

Fins Lapland

Het grootste gedeelte van Fins Lapland ligt boven de poolcirkel. Er is sprake van een landklimaat. De zomers zijn koud en er valt weinig neerslag. De neerslag die valt is veelal in de vorm van sneeuw. De hoofdstad van Fins Lapland is Rovaniemi en dat is tevens de woonplaats van de kerstman.

Russisch Lapland

Dit ligt op het schiereiland Kola. De gebieden zijn dunbevolkt en liggen erg afgelegen. Door milieuproblemen zijn meren en bossen aangetast. Dit is erg duidelijk te zien in Moermansk. Voor de rest van Russisch Lapland geldt, dat het een ongerept stuk natuur is. Er heerst een zeeklimaat waardoor het minder koud is.

IJzererts

Vanaf de 17e eeuw is ijzererts een belangrijke inkomstenbron voor Scandinavië. In Lapland zijn veel mijnen waar ijzererts wordt gewonnen, vooral in Zweeds Lapland. Daar zie je dan ook bergen met erts, waardoor het mooie uitzicht van Lapland toch enigszins wordt beperkt. In de omgeving van Gällivare-Malmberget in Zweden wordt jaarlijks rond de 6 miljoen ton aan ijzererts gewonnen. Dit is het grootste ijzerertsgebied van Europa.

Het Samische Volk (Samen): inwoners van Lapland

Het vermoeden bestaat dat de Samen - ook wel Sami genoemd - zich heel lang geleden eerst in Noordwest-Rusland hebben gevestigd en later naar Scandinavië zijn getrokken. Sommigen zijn zelfs hoger, richting de Barentszee getrokken. Ze bewoonden een groot gebied dat bestond uit Polen, Baltische Staten, geheel Finland en het noorden en midden van zowel Zweden als Noorwegen. Ze stammen af van de Nomaden en sommige Samen leiden nog een nomadisch bestaan. De meeste Samen wonen in Noorwegen. Dit zijn er ongeveer 50.000. Dan komt op de tweede plaats Zweden met ongeveer 20.000 Samen. Op de derde plaats komt Finland met rond de 6.000 Samen en als laatste wonen er ongeveer 2.000 Samen in Rusland. Ze spreken hun eigen taal, het Samisch.

Onderdrukking

De Samen waren vroeger een onderdrukt volk en werden min of meer gedwongen om te verhuizen. Ze trokken steeds noordelijker en vestigden zich in de onherbergzame hoogvlakten en kuststroken. Helaas bleef het hier niet bij. Ze werden ook nog eens uitgebuit. Ze moesten hoge belastingen over hun vis en rendierenhuiden betalen.

Samische taal

Er zijn nog maar 20.000 Samen die echt Samisch - Sámegiella in het Samisch - spreken. Samisch is een officiële erkende minderheidstaal in Noorwegen, Zweden en Finland. Zo wordt er in Noorwegen in onder andere Kautokeino en Karasjok, in Zweden in onder andere Jokkmokk en Kiruna en in Finland in onder andere Inari Samisch gesproken. Deze taal hoort bij de Finoegrische talen (Fins-Hongaarse taalgroep). Voor de rest wordt er Noors, Zweeds, Fins of Russisch gesproken.
Op universiteiten wordt er les in het Samisch gegeven. Ook zijn er diverse radio-uitzendingen die in de diverse Samische dialecten worden uitgezonden. En dat geldt ook voor kranten. Er zijn kranten die speciaal in het Samisch worden gedrukt.

Variaties in Samische taal

Er zijn verschillende varianten in de Samische taal die lang niet door iedere Same (Same is enkelvoud voor Samen) wordt verstaan. Er zijn maar liefst 11 varianten. Sommige hiervan worden (bijna) niet meer gesproken. De verschillende Samische varianten zijn:

• Akkala-Samisch
• Kemi-Samisch
• Pite-Samisch
• Ter-Samisch
• Ume-Samisch
• Noord-Samisch
• Lule-Samisch
• Zuid-Samisch
• Inari-Samisch
• Skolt-Samisch
• Kildin-Samisch

De eerste twee talen zijn geheel uitgestorven, de volgende drie talen worden nog maar zeer beperkt gesproken. De laatste zes genoemde talen worden nog gesproken en hebben daarnaast nog een eigen schrift. In de meeste Samische talen wordt gebruik van het Latijnse alfabet gemaakt, aangevuld met hun eigen letters. Alleen bij het Kildin-Samisch wordt gebruik gemaakt van het cyrillische alfabet.

Verschillen in het Samische volk

Er is een splitsing in het Samische volk ontstaan. Dit komt door veranderingen in de economie. Ondanks dat er er verschillen in de Samische samenleving zijn, hebben ze allen nog wel dezelfde cultuur, taal en leefpatroon. Er zijn nu drie verschillende Samische groeperingen:

1. puur nomadische Samen
2. semi-nomadische Samen
3. Samen die zich definitief op het vissen hebben toegelegd

Puur nomadische Samen

Zij houden zich uitsluitend bezig met het houden van rendieren (rendierenteelt). Ze worden dan ook wel Berg - of Rendier-Samen genoemd. Ze leven bijna als zuivere Nomaden en hechten veel waarde aan hun klederdracht, tradities en cultuur. Er zijn echter nog maar weinig Berg-Samen die nog op deze traditionele manier leven. Geschat wordt dat dit nog maar rond de 250 gezinnen zijn. Hun bestaan is erg zwaar. Hun leefgebied is op de Finnmarksvidda, bij de Noors-Zweedse grens.

Semi-nomadische Samen

Zij houden zich voornamelijk bezig met bos- en landbouw. Het houden van rendieren (kleine kuddes) is een bijzaak. Zij worden ook wel Bos-Samen genoemd. Hun leefgebied is voornamelijk in Zweden en Finland, al zijn er ook nog Bos-Samen in Rusland.

Samen die zich op het vissen hebben toegelegd

Zij houden zich - zoals de omschrijving al aangeeft - bezig met vissen. Ze worden ook wel Zee - en Rivier-Samen genoemd. Hun bestaan is net zoals die van de Rendier-Samen erg onzeker. Er zijn Samen die uiteindelijk in de grote stad in fabrieken zijn gaan werken of uiteindelijk zeeman zijn geworden. De Zee-Samen leven langs een groot deel van de Noord-Noorse kustlijn en vissen op zee. Het leefgebied van de Rivier-Samen is groot. Ze wonen verdeeld over heel Noord-Scandinavië. Ze leven van de visvangst in de rivieren. Dit bestaat veel uit zalm.

Huisvesting

In vroegere tijden woonden de Rendier-Samen in de winterperiode in een tentenkamp. Hun tent - de goatte - is vergelijkbaar met die van de Mongelen en Kirgiezen. Dat nomandenvolk woont in een jurte. Zowel de goatte als de jurte zijn ruim en gemakkelijk af te breken en te vervoeren. De Rivier-Samen bouwden in die tijden al een soort blokhut. Deze huisvesting was een stuk ruimer en warmer. Daarnaast woonden de Zee-Samen in een hut gemaakt van turf. Deze hut heeft de benaming gamme. Later hebben de Samen gekozen voor modernere huizen, waar ook niet-Samen in wonen. Op de Finnmarksvidda zijn vier Samische winterverblijven. Die zijn te vinden in:

• Kautokeino
• Karasjok
• Polmak
• Karesuando (Zweden)

Turistsamer

Dit is de Noorse benaming voor de Samen die langs de weg hun producten aan de toeristen proberen te verkopen. Er zijn zelfs langs de E6 (Noorwegen) kleine nomadenkampen van Turistsamer te zien. Deze zijn te vinden in de buurt van:

• Kvænangen en Sennaland
• tussen Alta en Hammerfest
• en op het Noorse eiland Magerøy

Lappstaden in Arvidsjauer

Dit is een nederzetting van de Samische bevolking. De Samen hebben deze nederzetting gebouwd, omdat ze van buitenaf verplicht werden minimaal vier keer per jaar naar de kerk te gaan. Het bestaat uit 80 gebouwen. Hiervan zijn 30 huizen en de overige 50 zijn voor hun voorraad.

Eigen parlement

De Samische bevolking heeft sinds 9 oktober 1989 een eigen parlement. Dit parlement wordt in Noorwegen Sameting genoemd. Het parlementsgebouw staat in Noorwegen in Karasjok. Een eigen parlement is voor de Samen erg belangrijk. Op deze manier kunnen ze onder andere hun eigen taal en cultuur in stand houden. Ze hebben eigen Hogescholen en organisaties. Naast een parlement in Noorwegen (Noorse Sametinget), is er in Zweden (Zweedse Sametinget) en Finland (Finse Sametinget) ook een parlement. Ze hebben zelfs een eigen vlag. In 1998 hebben de Samen excuses aangeboden gekregen van de Zweedse regering voor het onrecht dat de Samen door de eeuwen heen is aangedaan.

Eigen vlag

De Samische vlag bestaat uit de volgende kleuren: rood, blauw, geel en groen. Dit zijn de traditionele kleuren van de Samen. Op de vlag staat een cirkel. Deze is half rood en half blauw. De rode kleur staat voor zon en de blauwe kleur voor maan. De vlag is door veel regeringen erkend en moet worden gebruikt bij typische Samische feestdagen.

Samische cultuur

Helaas is er nog maar weinig in tact van de oude Samische cultuur. Dit komt deels ook doordat de Samen niet meer in de traditionele tenten wonen, maar in echte huizen. Daarnaast worden er nu sneeuwscooters gebruikt in plaats van de rendieren die de last moeten verplaatsen. Gelukkig is niet alles verloren gegaan. Zo zijn de Samische muziek, het Samisch handwerk en de Samische klederdracht deels nog wel aanwezig.

Samische muziek

Mari Boine (geboren op 8 november 1956 in Karasjok) was vroeger bekend onder de naam Mari Boine Persen. Zij maakt moderne Samische muziek. Maar naast de moderne muziek zorgt ze er juist ook voor dat de oude joikes en andere inheemse muzieksoorten verwerkt zijn in haar muziek. Dat wordt enorm door de overige Samen gewaardeerd. Het zijn geen vrolijke liedjes. De teksten gaan namelijk over de onderdrukking van de Samen die eeuwenlang hebben geduurd, het niet hebben van een eigen staat, het verdwijnen van hun cultuur en niet te vergeten de genegenheid met de natuur en tradities.

Joikes

Een joik is een muzieksoort van de Samen. Deze vorm van muziek is één van de oudste van Europa. Het zingen van een joik was in de jaren 1950 op Noorse scholen verboden. Dat had te maken met de christenen. Tegenwoordig wordt het wel toegestaan, al is er wel een felle discussie hierover geweest. Vooral kerken hadden het niet op deze vorm van muziek staan. Veel liedjes die wij kennen worden over iemand of iets gezongen. Dat is niet het geval bij een joik. Hierbij wordt het juist naar iemand of iets gezongen.

Kleding/klederdracht

Vroeger bestond de kleding van de Samen veel uit rendierhuiden. In de loop der jaren is dit veranderd. Hemden van rendierhuiden worden nu niet veel meer gedragen. De Samen dragen liever een trui en zelfs een spijkerbroek of maillot in plaats van de broeken van rendierenhuiden. De zo kenmerkende schoen van de Samen zijn moccasinachtige schoenen. Uiteraard gemaakt van rendierenhuid. Deze schoenen worden ook steeds meer vervangen door de modernere, warm gevoerde laarzen. De echte traditionele klederdracht wordt nog wel gedragen op zondag, als de Samen naar de kerk gaan en natuurlijk tijdens een bruiloft. Aan de hand van de traditionele klederdracht is duidelijk te zien uit welk dorp een Same komt.

Samisch handwerk

De Samen maken schitterend handwerk (slöjd). Daarbij wordt gebruik gemaakt van traditionele en natuurlijke materialen. Er wordt hard handwerk, maar ook zacht handwerk gemaakt. Het harde handwerk bestaat uit bekers en messen. Hierin zijn de hoorns van rendieren gegraveerd. Dit wordt door de mannen gemaakt. De vrouwen houden zich bezig met het creëren van zacht handwerk. Dit bestaat onder andere uit de schitterende armbanden van rendierenleer waarin tin is verwerkt, maar ook andere sieraden. Daarnaast maken ze ook kleding of tassen. Die tassen vlechten ze van berkenwortels. Samisch handwerk is voor de toeristen te koop.

Rendieren

De rendieren zijn een belangrijke inkomstenbron voor de Samen. Ze zorgen namelijk voor melk, maar zijn ook een voedingsbron voor de Samen. Rendieren worden op een gegeven moment geslacht en het vlees wordt gegeten. De huiden worden gebruikt om onder andere kleding van te maken. Daarnaast worden de rendieren ook gebruikt als trekdier voor de slee. Dat werd vroeger meer gedaan dan nu, tegenwoordig gebruiken ze daarvoor sneeuwscooters. De rendieren die de Samen houden zijn "tamme" rendieren en worden ook wel als hun huisdier (tamrein is de Samische benaming) gezien. Wilde rendieren (villrein is de Samische benaming) komen namelijk bijna niet meer in Scandinavië voor. Alleen in bepaalde gebieden in Noorwegen. Onder de rendieren wordt onderscheidt gemaakt tussen het bosrendier en het bergrendier. Het voedsel van de rendieren bestaat in de winter uit korstmos en in de zomer uit wilgentwijgen en gras. Een Same kan zijn eigen rendieren herkennen aan een inkeping in de oren.

Bosrendier

Dit rendier hoort bij de Bos-Samen en heeft weinig ruimte en aandacht nodig. Het houdt zich in leven met het eten van kleine planten die in zijn leefgebied groeien. Het dier hoeft niet verder te trekken om aan eten te komen.

Bergrendier

Dit rendier hoort bij de Berg-Samen en heeft ieder seizoen een ander soort voedsel nodig. Het trekt uit zichzelf naar die gebieden, de Same moet het dier volgen. Hieruit blijkt dus dat de Berg-Samen nog een nomadisch bestaan hebben.

Noordpoolcirkel, middernachtzon en noorderlicht

De noordpoolcirkel doorkruist Lapland. Daarnaast heeft Lapland met twee natuurverschijnselen te maken: in de zomer de middernachtzon en in de winter het noorderlicht.

Noordpoolcirkel

Een groot deel van Lapland ligt boven de noordpoolcirkel. Naast de noordpoolcirkel heeft de aarde ook nog de zuidpoolcirkel. De noordpoolcirkel loopt over IJsland, Noorwegen, Zweden, Finland, Rusland, Alaska, Canada en Groenland. De noordpoolcirkel ligt op 66° 30' noorderbreedte.

Middernachtzon

In de zomer heeft Lapland te maken met de middernachtzon. De zon gaat dan (bijna) niet onder. Hoe noordelijker men komt, hoe langer licht het is. Gemiddeld genomen is er tussen 21 maart en 23 september sprake van de middernachtzon. Als de zon een half jaar niet onder gaat, wordt er gesproken van pooldag.

Noorderlicht

's Winters kan - als het onbewolkt is - aan de horizon een prachtig schouwspel van licht te zien zijn. Dat is namelijk het noorderlicht (aurora borealis). Naast dit prachtige fenomeen zijn de winters in Lapland koud en donker en duren ze lang. De zon komt namelijk niet op. Als de zon een half jaar niet opkomt, wordt er gesproken van poolnacht.

Schema middernachtzon en totale duisternis

Extra informatie voor wie naar Lapland wil

Voor diegene die een vakantie in Lapland wil doorbrengen kan onderstaande informatie handig zijn.

Reisdocumenten

• Voor Noors-, Zweeds- of Fins Lapland heb je een geldig paspoort of legitimatiebewijs nodig.
• Voor Russisch Lapland heb je een geldig paspoort nodig. Daarnaast moet je ook een visum hebben.

Betaalmiddel

Als wettig betaalmiddel geldt het betaalmiddel dat geldt voor dat deel van Lapland waarin men zich bevindt.

• Noorwegen - de Noorse Kroon (NOK)
• Zweden - de Zweedse Kroon (SEK)
• Finland - de euro
• Ruland - de Russische roebel (RUB)

Hou er wel rekening mee dat er alleen in de grote steden een geldautomaat aanwezig is en dus niet in de kleine dorpjes.

Tijdsverschil

In de verschillende delen van Lapland zit verschil in tijd.

• In Noors - en Zweeds Lapland is er geen tijdsverschil.
• In Finland is het een uur later dan in Nederland
• In Rusland is het in de winter drie uren later en in de zomer is het twee uren later dan in Nederland.