Waarom de Sint uit Spanje komt en Santa Claus uit Nederland

Degene, die wij Sinterklaas noemen, werd rond het jaar 280 geboren in Patara (tegenwoordig Turkije). Later was hij bisschop in het Byzantijnse Myra, waar hij op 6 december 343 stierf, al kan dat –met behoud van de datum- ook tien jaar later gebeurd zijn. Wat wel zeker is, is dat de heilige geen moment in Spanje gewoond heeft. Toch houden wij, ouders, tegen onze kinderen vol dat hij ieder jaar met zijn knecht in een stoomboot vanuit Spaanse wateren opvaart naar ons Nederland. Hoe komt dat toch? Volgens een legende hielp Nicolaas van Myra arme meisjes aan een bruidschat zodat ze konden trouwen. Dat deed hij ´s nachts door een zak met geld precies over een muur in hun schoen te gooien, met het oogpunt om anoniem te blijven -iets wat hem trouwens niet al te goed gelukt is. Ook verrichtte hij allerlei wonderen. Zo wordt er gezegd dat hij drie vermoorde jongens tot leven heeft gewekt en dat hij zakken met graan wist te vermenigvuldigen toen er in de streek een hongersnood heerste. Ook hij was het, die het voor elkaar kreeg om een storm te laten liggen en zo een schip met opvarenden te redden. Dat is een daad, die er voor gezorgd dat hij nog steeds beschouwd wordt als de patroonheilige van de zeevarenden.

De Spaanse overheersing in Napels

In de jaren van de vroege Middeleeuwen werd deze later heilig verklaarde bisschop van Myra alleen nog in het Byzantijnse rijk geëerd. Maar in de loop van de dertiende eeuw breidde zich dat langzaam uit naar het westen. Zo weten we dat in 1360 de kinderen van Dordrecht op zijn sterf- en naamdag vrijaf kregen om buiten te spelen. Misschien heeft dit te maken met dat in 1087, na de inval van de Turken in het gebied, waar de Sint begraven lag, zijn stoffelijk overschot overgebracht was naar Bari, een stad in het toenmalige koninkrijk van Napels (nu Italië). Zo werd zijn introductie in het Roomse gedeelte van Europa vergemakkelijkt. Omdat dit gebied later, in de tijd van Karel V en Filips II, onder Spaanse heerschappij zou vallen, wordt nog wel eens gedacht dat dit de reden is dat men nog steeds beweert dat Sinterklaas uit Spanje kwam.

In ieder geval kan het heel goed dat die gedachte ermee te maken had dat na de opstand van de Nederlanden tegen de Spaanse koning Filips II door calvinistische predikanten geopperd werd om het Sinterklaasfeest maar direct af te schaffen. Spanje en haar koning stonden natuurlijk voor het gewraakte katholicisme, waar ze tegen predikten. Bovendien had Sinterklaas ook wel enkele duidelijke katholieke –en ook heidense- karakteristieken, die ze liever geheel uitbanden. Maar de ware reden was misschien wel dat het feest toen al een heus volksfeest geworden was, waarin veel gedronken werd en er soms ook ongeregeldheden uitbraken. Desalniettemin hadden ze geen succes, zelfs niet bij het protestante deel van de Nederlandse bevolking.

Spaanse zeelieden in Nederland

Ook heel goed mogelijk is dat bepaalde tradities binnen de Sint Nicolaasviering Nederland bereikte door contact met Spaanse zeelieden. Het Sinterklaasfeest heeft namelijk op bepaalde punten overeenkomsten met hoe in Spanje nog altijd het Driekoningenfeest wordt gevierd. Ook daar wordt nog op de avond voor Driekoningen –in dit geval 5 januari- door de kinderen een schoen gezet om daar de volgende ochtend een cadeau in te ontvangen. Dat gebeurt nadat de Spaanse kinderen in een brief aan de Drie Koningen hun goed gedrag tijdens het jaar en hun wensen hebben kenbaar gemaakt. Op de avond zelf maken ze dan vol hoop en verwachting een optocht door de stad mee, waarin Melchior, Caspar en Balthazar op dromedarissen en begeleid door hun pages langskomen en er overal met snoep gestrooid wordt. De dromedarissen mogen zich tijdens die nacht verheugen op wortels, knollen of zelfs glaasjes likeur.

De Drie Wijzen vs. Sinterklaas

Net als Sint Nicolaas worden de Drie Wijzen uit het Oosten al eeuwenlang in vele landen geassociëerd met geschenken aan kinderen,als lijkt het tegenwoordig meer een Spaanse en Latijns-Amerikaanse aangelegenheid. Ook in Nederland gingen kinderen vroeger nog in groepjes van drie verkleed en met lampionnen langs de deuren voor snoep en geld. Één van hen had daarbij een zwartgemaakt gezicht om daarmee koning Balthazar voor te stellen. Het is heel goed mogelijk dat deze gewoonte over is gebracht naar het Sinterklaasfeest in de persoon van Zwarte Piet, de page van de Sint. Maar dat die regelrecht uit Spanje komt blijft ook als een vage mogelijkheid gezien worden. In de Middeleeuwen overheersten daar namelijk de Moren. Het woord ‘Moor’ komt van de naam van het land Mauretanië, wat erop kan wijzen dat de kaliefen gebruik maakten van soldaten en lijfwachten uit allerlei gebieden van het islamitische Afrika, ook zwart Afrika. Het enige is dat de figuur van Zwarte Piet waarschijnlijk van veel latere datum is, wat niet wegneemt dat het een reminiscentie kan zijn.

Germaanse tradities

Want rondom Sinterklaas zijn er vele gewoonten, die de eeuwen hebben overleefd. Het Sinterklaasfeest grijpt zelfs nog steeds terug naar ‘heidense’ tradities. Zo reed de Germaanse opergod Odin op een schimmel over de daken en worden het voedsel, wat kinderen bij de kachel achterlaten voor het paard, beschouwd als overblijfselen van offeringen aan de goden. Ook het belonen en straffen van kinderen (met de roe of de zak) was iets wat al in hele oude kersttradities voorkwam.

De gewoonte van de schoen zetten

In Nederland stamt de gewoonte van het schoen zetten overigens pas uit de vijftiende eeuw. In de Utrechtse Sint Nicolaaskerk bijvoorbeeld, werden die op 5 december gezet voor arme kinderen, zodat rijke gelovigen daar geldstukken in konden doen. Later werd dat steeds meer thuis gedaan. Tegenwoordig mogen kinderen ook wel eerder al eens hun schoen zetten voor een kleinigheidje omdat Sinterklaas steeds meer naar begin november is uitgesmeerd en het wachten dan erg lang duurt.

Sinterklaasavond als familiefeest

Het Sinterklaasfeest, zoals het nu gevierd wordt, stamt pas uit de negentiende eeuw. Onder invloed van een Amsterdamse onderwijzer, Jan Schenkman (1806-1863), werd het meer en meer een familiefeest, met opvoedkundige doeleinden. Zo kwamen ook de Sinterklaasliedjes. Met ´Zie ginds komt de stoomboot’ werd het element van de stoomboot geïntroduceerd, waarop de Sint op een gerieflijkere manier uit Spanje kon komen. Uiteindelijk kreeg het feest met de pakjesavond ook nog alle ruimte om uit te groeien tot wat het nu is: een avond vol creativiteit en grapjes, met surprises en gedichten.

Sinterklaas in Amerika

In de zeventiende eeuw namen de Nederlanders ‘hun’ Sinterklaas mee naar Nieuw Amsterdam, het latere New York, dat ze in die tijd koloniseerden. Daar wist de goedheiligman snel ook onder de kinderen van de Engelssprekende bevolking aan populariteit te winnen. Eerst werd hij nog ‘Sainty Claus’ genoemd, wat langzamerhand veranderde in ‘Santa Claus’. Door de noorderlijke invloeden in een puur immigratiegebied als Noord-Amerika was, zou hij op den duur één en dezelfde persoon met de kerstman worden, ook al een oude man met een lange witte baard, maar die in plaats van een schimmel op een slee door de lucht aangetrokken wordt door rendieren. Ook deze kinderliefhebber beschikt overigens over een onuitputbare hoeveelheid aan cadeaus, die hij weliswaar niet in een schoen doet, maar toch in elk geval in een sok.