De Zwarte Dood, een ware pest

In 1347 werd Europa geteisterd door de ergste ramp in zijn geschiedenis. De pest hield drie jaar lang huis, bijna een derde van de bewoners stierf en er ontstond een fatalisme dat een maatschappelijke crisis verergerde. Het zou vier eeuwen duren vooraleer Europa opnieuw de bevolkingsdichtheid had bereikt die het had voor de komst van de pest. Waarom heet de pest ook de zwarte dood? Waarom was het zo dodelijk? Wie was de snaveldokter? Wat was de remedie voor de pest? Hoe beïnvloedde de pest de maatschappij?

De pest zorgt voor chaos

In de 14de eeuw waren er heel wat oorlogen, sociale onrechtvaardigheden en religieuze onenigheden. Het waren allemaal problemen die de mens had veroorzaakt. Dit had als voordeel dat de mens dus ook oplossingen kon bedenken voor deze problemen. Toen de pest Europa teisterde was het echter een andere zaak. Er was geen onmiddellijke oplossing voor handen.

Hoe kwam de pest in Europa?

Genua en Sicilië
De havenstad Theodosia, in de middeleeuwen Kaffa genoemds, had een belangrijke rol in het verhaal van de Zwarte Dood. De stad was namelijk gesticht als toegangspoort tot de rijke graanvoorraden van Oekraïne. Het was een Griekse stad aangezien het deel uitmaakte van het Byzantijnse Rijk. Verschillende aanvallen van andere volkeren deden dit Byzantijnse Rijk echter inkrimpen. Zo kwam het dat Mongoolse strijders Kaffa wilden doen buigen voor hun Khan, Jani Beg. De stad weigerde echter en wekte daarmee de Furor Mongolica, de toorn van de Mongolen op. Maanden bleef de stad weerstand bieden vanachter hun stadsmuren tot plots de Zwarte Dood toesloeg in het kamp van de Mongolen. Woedend besliste Jani Beg om een oeroude belegeringstechniek toe te passen. Hij katapulteerde de gezwollen lijken van de Mongoolse strijders over de muren om zo de verdedigers op de knieën te krijgen. De lijken spatten uiteen op daken, straten en dergelijke waardoor de pest onder de inwoners werd verspreid.

Nadat dit gebeurde, in de herfst van 1347, vluchtten de Genuese bewoners van Kaffa met hun bezittingen en zeilden ze zo ver mogelijk weg van de ziekte en de Mongolen. De Genuese galeien vaarden richting Messina in Sicilië en zetten er voet aan wal. De bemanningsleden en vluchtelingen waren echter reeds besmet met de veemde ziekte en de meesten stierven binnen een week na aankomst.

Italië, de doorgang van de pest voor Europa
In enkele maanden tijd was de ziekte overgeslagen naar het vasteland van Italië. Van daaruit verspreidde het zich zeer snel door Europa. Drie jaar lang bleef de ziekte Europa teisteren. Ze was ontstaan in China en had zich langs de karavaanroutes door Azië naar de Zwarte Zee verplaatst.

De rol van de ratten en vlooien
Behalve direct contact met besmette mensen was er nog een tweede manier waarop de pest zich kon verspreiden. Op het schip zaten namelijk ratten die de ziekte gingen verspreiden. Het waren niet de ratten zelf die de oorzaak waren maar de vlooien die op de ratten zaten. De vlooien droegen de Yersinia pestis-bacterie over op gastlichamen. Deze gastlichamen konden ratten en muizen zijn maar vlooien verplaatsten zich ook via kledij of haren van besmette personen waardoor ze enorme afstanden konden afleggen. De vlooien waren agressief en sprongen zo snel mogelijk van gastheer naar gastheer.

Had men de ramp die de pest teweeg bracht kunnen vermijden?
Stel dat men toen al enig medisch inzicht zou gehad hebben, dan kon men deze ramp vermeden hebben door systematisch kledij te verbranden van de overledenen en radicale quarantainemaatregelen toe te passen.

Waarom wordt de pest ook zwarte dood genoemd?

Er waren twee vormen van pest. Zo was er de longpest, de dodelijkste vorm en de builenpest.

Longpest
De longpest was de dodelijkste en wie symptomen vertoonde van deze vorm stierf dan ook binnen de twee dagen. Het was ook uiterst besmettelijk en dit was de vorm waarvan mensen dachten dat het al voldoende was om naar een patiënt te kijken om het ook te krijgen. Ergens klopte dit ook wel. Door de longpest werden de longen aangetast en kon de patiënt heel moeilijk ademhalen. Ze spuwden bloed. Het ophoesten zorgde voor de verplaatsing van kleine vochtdruppels waardoor de bacterie zich kon verspreiden naar de mensen die in de buurt stonden van de patiënt.

De builenpest
De builenpest was de tweede vorm van pest en zal uiteindelijk de oorzaak zijn waarom de pest ook Zwarte Dood werd genoemd. De symptomen van builenpest bestonden uit hoge koorts, ontstekingen en zwellingen van de lymfeklieren. Deze zwellingen vormden builen die na een tijdje gingen veretteren en openbarsten. De zwellingen ontstonden vaak ter hoogte van de benen, de plaats waar de vlo hen had gebeten. Later kon men ook onder de oksels builen of zwellingen aantreffen. De builen werden verduidelijkt door de afbakening van een rode lijn. Deze rode lijn veranderde vaak in een donkerrode tot zwarte lijn. Vandaar de naam Zwarte Dood.
Ook de builenpest was een dodelijke vorm aangezien de ziekte ook interne bloedingen en steenpuisten veroorzaakte. In tegenstelling tot de longpest stierf je 'pas' na drie of vier dagen.

Gevolgen van de pest

Demografische en economische gevolgen
Hoewel sommige steden en dorpen gespaard bleven, waren de gevolgen in het algemeen catastrofaal. Zelfs in licht aangedane streken lagen sterftecijfers tussen de 15 en 20 procent. In de zwaarst getroffen gebieden bezweek meer dan de helft van de bevolking. Alles bij elkaar stierven meer dan 20 miljoen mensen. Het gevolg was dat in sommige steden de economie instortte. Handelaars en ambachtslieden stierven waardoor er een tekort was aan productie van handelsgoederen. Er waren onvoldoende boeren om het land te bewerken zodat er eveneens een voedseltekort dreigde en er geen overschotten waren om te verhandelen.

Sociale gevolgen
Door het feit dat de Zwarte Dood zoveel onzekerheid en angst met zich meebracht en de gevolgen op economisch vlak niet te onderschatten waren, was de bevolking tijdens die periode in de middeleeuwen neerslachtig. Dit merk je in de vele kunstwerken uit die periode. Heel vaak gaat men met donkere kleuren taferelen zoals begrafenissen van pestslachtoffers schilderen.

Religieuze gevolgen
Ook het geloof kwam in de problemen. De mensen hadden het gevoel dat God hen verlaten had. Anderen dachten dat God zich wreekte op hen en het einde van de wereld nabij was. Meer en meer mensen begonnen zich theologische vragen te stellen wat voor de komst van de pest nauwelijks gebeurde. Ook priesters werden getroffen door de ziekte waarop enkelen van hen extreem religieuze zienswijzen ontwikkelden. Ze dachten dat ze door zichzelf te geselen boete konden doen voor de zonden van de wereld. Flagellanten of Broeders van het Kruis werden ze genoemd. De kerk steunde deze flagellanten niet en veroordeelde hun gedrag. Ondanks de houding van kerk en staat werden flagellanten ontzettend populair.

Middeleeuwse oplossingen voor de pest

Kruiden en aderlaten
Tijdens de middeleeuwen had men nog geen antibiotica om de ziekte aan te pakken. Uiteraard probeerden ze wel iets te ondernemen om de pest te stoppen. Men zou vaak pestslachtoffers kruidendrankjes geven om de pijn wat te verzachten. Een andere manier was aderlaten. Men gebruikte deze techniek eigenlijk voor de meeste ziektes in de middeleeuwen. Een dokter snijdt een ader open en laat het bloed eruit lopen. Men dacht namelijk dat teveel bloed in je lichaam verantwoordelijk kon zijn voor ziektes. Uiteraard hielp aderlating niet tegen de pest en maakte deze techniek het zelfs erger voor het slachtoffer.

Preventief handelen
Er werd eveneens preventief gehandeld. Zo zeiden artsen dat mensen hun voedingspatroon moesten aanpassen. Pluimvee, speenvarken, vis en olijfolie werden gebannen. Ook het gedrag van de mensen moest worden aangepast. Zo mochten ze geen warme kledij dragen, niet al te veel bewegen, niet in de zon liggen of een bad nemen en geen woede of dronkenschap toelaten in hun leven.

Lucht reinigen en de steun van god
Om de lucht te reinigen werd hout verbrand en strooide men rozenwater en azijn op de grond. Uiteindelijk smeekte men god om hulp. Priesters werden sneller bij een pestlijder geroepen dan dokters in de middeleeuwen. Het was belangrijker om de biecht af te nemen dan de pijn te verzachten of de ziekte te bestrijden. Een plekje in de hemel genoot de voorkeur van iedereen, ook van de rijken.

Wie was de snaveldokter?

Hoe zag hij er uit?
Maar in de middeleeuwen had men ook betere oplossingen om de verspreiding tegen te gaan of de ziekte te behandelen. Zo was er de snaveldokter. Deze man werd zo genoemd omwille van de kleren en het masker die hij droeg. Hij droeg een lange mantel en zijn volledige lichaam werd afgedekt met stof en een masker in de vorm van een vogelbek. In de bek van de vogel zaten kruiden om zo de geur van pestlijders te doen verminderen. Eveneens dachten ze dat de kruiden ook zuiverend werkten om zo te voorkomen dat ook de snaveldokter de ziekte zou krijgen. Door het feit dat zijn volledige lichaam was afgedekt met stof heeft dit inderdaad geholpen omdat de vlooien niet rechtstreeks bij zijn lichaam konden komen.

Functie van de snaveldokter
De functie van de snaveldokter was niet onmiddellijk genezen maar eerder isoleren van de zieke en vaststellen of hij al of niet de pest heeft. Zodra hij een pestlijder vaststelde in het huis verfde men een zwart kruis op de deur van het huis. Zo wist iedereen dat de pest in het huis aanwezig was en vermeden mensen contact met dit huis. De snaveldokter werd door de plaatselijke overheid aangesteld. Ze waren echter moeilijk te vinden omdat niet veel mensen bereid waren om hun eigen leven op spel te zetten bij het uitvoeren van deze taak. Ook de verloning kwam niet overeen met het risico dat ze namen.

Angst voor de pest zette aan tot vreemde theorieën

Paniek leidde tot verschillende theorieën
De komst van de Zwarte Dood bracht een paniekgolf met zich mee. Niemand kende ook de oorzaak van de ziekte of wist hoe het werd overgedragen. Ook koningen werden getroffen waardoor het duidelijk werd dat koninklijke artsen ook geen antwoord konden bieden op deze ziekte. Hierdoor begonnen mensen te zoeken naar een reden waarom de Zwarte Dood op hun pad kwam. De ene beweerde dat het kwam door een foute stand van de sterren of aan het zondig gedrag van de mensheid.

De schuld van de joden
Wanneer zoveel mensen sterven zocht men niet enkel soelaas in dergelijke theorieën maar ging men op zoek naar een zondebok. Al snel werden joden met de vinger gewezen en verantwoordelijke geacht voor deze ramp. Zo werden ze ervan beschuldigd dat ze waterbronnen van de christenen zouden hebben vergiftigd. Toen enkele joden dit bevestigden nadat ze gefolterd werden begon het gewone volk aan een reeks massamoorden op joden. Zo werd in Toulan, de buurt waar de joden leefde, in 1348 geplunderd en werden de joden vermoord in hun huizen. Ook in Straatsburg, waar er een grote joodse gemeenschap leefde, vonden massamoorden plaats. In Vlaanderen werden in Bruxella, Brussel, joden gedreven richting een geïmproviseerde brandstapel waar ze collectief werden verbrand.

Waarom kregen net de joden de schuld?

In die tijden leefden de joden onder bescherming van de machtigen in Europa. Dit was vooral te verklaren door hun onmisbare rol in het financiële leven van de Europese vorstendommen. Zo leefden ze in eigen wijken en konden ze ambachten uitvoeren of floreren in het bankwezen. Dat bankwezen was voor de christenen een verboden beroep omdat katholieken een religieus verbod hadden op het aanbieden van leningen. Hun afwijkende gebruiken, taal en godsdienst en neiging om zichzelf af te scheiden van de anderen zorgden ervoor dat de joden in het vizier kwamen van het gewone volk.

Ook werden ze nog steeds schuldig geacht aan de dood van Christus aangezien ze hem hadden verraden en overgeleverd aan de Romeinen. Het feit dat de joodse gemeenschap ook veel minder pestslachtoffers had, riep vragen op.

Een andere reden om de joden de schuld te geven van de pest was dat veel christenen schulden hadden bij de joden. Door hen te beschuldigen als veroorzakers van de ziekte waren de schuldenaars zowel hun schuldeisers als hun schulden kwijt.

Wereldlijke en religieuze steun voor de joden

De haat werd vooral aangestuurd door het gewone volk maar zeker niet door de wereldlijke en religieuze macht. Het is zelfs zo dat de paus 2 bullen had geschreven waarin hij de massamoorden veroordeelde en de verantwoordelijke ervan zou excommuniceren. Dit gebeurde al in 1348 maar haalde maar weinig uit. Het gewone volk was moeilijker te intimideren dan koningen, graven en hertogen. Die laatste wisten wel waarom de joden minder pestslachtoffers hadden. De hygiënische voorschriften voor joden waren veel strenger dan bij de christenen. Koningen zoals Peter IV van Aragon stelde dan ook alles in het werk om de slachtpartijen in Barcelona te stoppen en om de schuldigen te straffen.

De pest vandaag?

Ook nu nog komt de pest voor. In september 2014 brak de pest nog uit in Madagaskar. Sinds de uitbraak stierven reeds 71 mensen en werden er 263 mensen ziek. Er wordt nog een verhoging van deze cijfers verwacht. De pest wordt nu behandeld met antibiotica maar maakt dus nog steeds slachtoffers. Er zijn maar weinig mensen die de pest nog krijgen maar in Madagaskar komt die ziekte jaarlijks terug. Dit is reeds het geval sinds 1980. De ziekte eist elk jaar meer en meer slachtoffers.
Virussen zoals COVID-19 tonen aan dat verspreiding van besmettelijke ziektes nog steeds kan leiden tot angst, paniek en ontmenselijking. Ondanks het feit dat de sterftecijfers van het corona-virus verdwijnen in het niets in vergelijking met die van de Zwarte Dood, blijven de gevolgen dezelfde op economisch, sociaal en religieus vlak.