Heksen, heksenproeven, ketters en de inquisitie

Tijdens de middeleeuwen was het gedrag van een christen gebonden aan strenge regels. Mensen die deze regels niet strikt genoeg volgden werden een toonbeeld van christelijk wangedrag. Heksen en ketters waren de namen die men aan hen gaf. Ze werden vervolgd, gefolterd en vermoord. Wie waren heksen werkelijk? Wat hield het heksengeloof in? Wat is de Heksenhamer? Wie zijn ketters? Wat deed de inquisitie?

Heksen en de heksenbul

In 1484 kondigde paus Innocentius VIII de heksenbul aan. Met deze heksenbul begon de kerk 'heksen' te vervolgen. Vreemd dat de kerk een ander standpunt innam ten opzicht van dit soort bijgeloof aangezien het in de 11de eeuw nog straffen uitsprak voor diegene die dit bijgeloof verspreidde. Toen kon men zelfs zeven jaar celstraf krijgen op brood en water voor al wie geloofde in heksen. De heksenbul was gebaseerd op de kerkelijke wet en gaf heksenvervolgers de volmacht om heksen zware straffen op te leggen. Heksen werden verantwoordelijk geacht voor alles wat misliep in de maatschappij. Zo dacht men dat ze noodweer konden veroorzaken of voor grote sterfte van vee konden zorgen. Ook het ontstaan en verspreiden van ziekten werd hen toegeschreven. Men beweerde dat ze ontucht bedreven met de duivel en op bezemstelen rondvlogen. Vooral vrouwen werden beschuldigd van hekserij. Vaak waren het alleenstaande vrouwen die het kop van jut waren maar ook weduwen of vrouwen van de burgerij bleven niet gespaard van de beschuldigingen.

Hoe dacht men heksen te herkennen?

Wie beschuldigd werd van hekserij werd gefolterd. Dit deed men net zolang tot de beschuldigde bekende. Indien deze niet bekende werd men onderworpen aan de waterproef. Deze proef was eigenlijk een doodstraf. Zo gooide men de beschuldigde in het water nadat men de duimen of de handen kruislings aan de grote tenen had vastgebonden. Daarna werd de beschuldigde ruggelings in het water neergelaten. Indien deze kopje onder ging, en dus verdronk, werd de beschuldigde aanzien als onschuldig. Indien deze echter bleef drijven werd ze schuldig bevonden en verbrand. Er waren ook nog andere manieren om een heks te herkennen. Zo had je naast de waterproef ook de weegproef, vuurproef, proef met de Bijbel en de duivelsteken.

Weeg- en vuurproef
De weegproef was gebaseerd op het geloof dat heksen konden vliegen door de lucht. Om dit te kunnen moesten ze dus lichter zijn dan lucht. Verdachten van hekserij werden dus gewogen en wie lichter was dan 100 pond (of 50 kg) bleek een heks te zijn.

Bij de vuurproef moest de verdachte op blote voeten over een strook gloeiende houtskool of steenkool lopen. Indien men dit niet had was het ook voldoende om een stuk gloeiend ijzer in de hand of tegen de blote rug te duwen. Indien er brandwonden verschenen was de verdachte onschuldig. Men ging er vanuit dat een heks, die een verbond had met de duivel, niet kan verbranden.

Proef met de Bijbel en duivelsteken

De proef van de Bijbel begon met het leggen van een grote sleutel op de pagina waar het Johannesevangelie begon. Daarna werd de bijbel strak dichtgebonden. De verdachte hield een vinger door het oog van de sleutel. Wanneer de bijbel bewoog bij het roepen van de naam van de verdachte was die volgens Gods' woord schuldig.

Heksen droegen op hun lichaam een Satansteken dat ongevoelig was voor pijn. Onderzoekers prikten met priemen op het hele lichaam. Bij het onderzoeken van de aanwezigheid op een duivelsteken bekeek men heel vaak geboortevlekken, wijnvlekken of behaarde huiddelen.

Hoe ontstond en evolueerde het geloof in heksen?

Vrouw als broedplaats van de zonde.

Vrouwen werden al vanaf de eerste eeuwen door het christendom aanzien als de broedplaatsen van de zonde. Zo verwees men naar het verhaal uit de bijbel waarin de evangelist Marcus vertelt over Herodias. Deze vrouw zou samen met haar dochter Salomé koning Herodotus opgestookt hebben om de onschuldige Johannes de Doper te laten onthoofden. Ook bij de Grieken en de Romeinen werden bepaalde vrouwen aanzien als tovenaressen. Zo hadden Diana, Hekate, Heriodas en Vrouw Holda de macht om hele legers van demonen aan te voeren. Diana en Hekate waren dan ook de beschermvrouwen van de tovenaars.

Hekserij was een handig middel.
In de 11de eeuw werden mensen die geloofden in dit soort bijgeloof aanzien als mensen die het ware geloof verloren hadden. Later werd het geloof in heksen door de kerk gebruikt om sommige vrouwen en vijanden weg te werken. Jeanne d’Arc is hier een voorbeeld van. Zij had Frankrijk geholpen bij hun strijd tegen de Engelsen en de Dauphin laten kronen tot koning in Reims. Toen ze werd gevangen genomen door de Bourgondiërs was haar populariteit bij de Fransen zo groot dat ze haar onmogelijk zomaar konden doden. Ze werd beschuldigd van hekserij en op de brandstapel gegooid. Hier gebruikten ze gewoon hekserij om haar uit de weg te ruimen omdat die populariteit bij het volk haar te machtig maakte.

Heksenprocessen in de middeleeuwen en de nieuwe tijd

Heksen kregen een ‘proces’ waarvan de laatste plaats vonden in 1782. Tussen 1450 en 1750 waren er maar liefst 110.000 heksenprocessen gevoerd in Europa. Ongeveer 75 procent van de aangeklaagden waren vrouwen. Heksenvervolgingen verschilden sterk van land tot land en van streek tot streek. De gebieden waar het onrustig was en godsdiensten met elkaar botsten waren de streken waar de heksenvervolgingen het zwaarst waren.

In de tweede helft van de 17de en vooral de 18de eeuw verdween het geloof in tovenarij en hekserij. Dit kwam omdat meer en meer mensen genoten van onderwijs. Zo werden ze redelijker en minder bijgelovig. Wetenschappers onderzochten de wereld op een rationele manier. Bovendien kwam er een einde aan de godsdienstoorlogen en verbeterde de rechtspraak waarbij men een andere kijk had op folteringen. Hierdoor waren heksenprocessen stilaan een uitzondering.

De Heksenhamer

Wat is de heksenhamer?

De Heksenhamer is een boek waarin staat hoe men heksen kan herkennen en ondervragen. Men vermeld eveneens de foltertechnieken die men kan of moet toepassen. Het werd geschreven door twee dominicanen, Hendrik Institorus en Jacob Sprenger. Het boek was bedoeld voor heksenjagers en rechters en opgebouwd uit ervaringen die zij als inquisiteurs hadden opgedaan in het Duitse Rijk. Ook Paus Innocentius VII werd hierin opgenomen met zijn bul ‘Summis desiderantibus affectibus’ uit 1484. In deze bul liet hij het volgende opnemen: ‘Uit het diepst van ons hart verlangen wij, zoals onze plicht tot herderlijk toezicht van ons verlangt, dat het katholieke geloof in onze tijd boven alles groeit en bloeit en dat alle ketterse afwijkingen ver weg van de grenzen van onze Kerk worden verdreven. Daarom staan wij gaarne alles toe en keuren we alles goed waardoor onze vrome wens verwezenlijkt kan worden.’
Deze pauselijke bul werd de grondslag voor de verbreiding van de heksenprocessen over heel Europa.

Hoe verliep de uitvoering van de heksenjacht?

In de Heksenhamer staat eveneens te lezen dat de inquisiteur een aanplakbiljet moet kleven op de deuren van de voornaamste kerken met een algemene oproep. In deze oproep staat dat iedereen personen moet aangeven die van ketterij of tovenarij werden verdacht. Ook personen waarvan men iets verdachts had gezien of gehoord dat schadelijk kon zijn voor mensen, vee, de gewassen op de velden en het algemeen welzijn moesten binnen de twaalf dagen worden aangegeven. Om de mensen aan te moedigen om hieraan mee te werken was het zo dat de verklikker die onschuldige mensen aangaf niet gestraft werd. Allen die niet meewerkten en ontkenden dat ze heksen kenden werden beschouwd als een ketter.

Na deze oproep hadden ze in de kerken offerkisten geplaatst. Mensen konden daarin een opgerold papiertje stoppen met daarop de naam van de ketter, tovenaar of heks die ze kenden. Men moest eveneens op het papiertje schrijven welke misdaad ze volgens hen hadden begaan. Inquisiteurs vonden deze manier uiterst efficiënt en hoefden zich geen vragen te stellen bij de correctheid van dit systeem. Het was zo dat ze er van overtuigd waren dat ze correct handelden. Zo vermeldde een inquisiteur in de Heksenhamer het volgende: ‘De ellende van de gevangeniscel maken iemand murw en zorgen voor deze treurige en eenzame bedenkingen waarbij ik ervaar dat ze zo dapper genoeg worden om zich los te maken van de duivel en hun misdaad bekennen.’ Uiteraard hadden diegene die verdacht werden van hekserij maar weinig middelen om tegenwerk te bieden.

Het proces

Eveneens stond vermeld in de Heksenhamer hoe het proces moest worden uitgevoerd. Zo stond beschreven dat de rechtbank moest optreden op een simpele manier zonder veel omhaal. De rechter hoefde niet in te gaan op formaliteiten als uitzonderingsgevallen of vertragingen van het proces. Ook konden verdachten geen beroep aantekenen. Een proces vroeg ook niet om een groot aantal getuigen die konden bevestigen dat de verdachten effectief een heks was. Deze manier van werken stimuleerde vaak een collectieve gekte waarbij mensen zomaar beschuldigd werden omdat men een zondebok nodig had voor alles wat fout liep in de maatschappij. Ook oude vetes of jaloezie lagen vaak aan de basis van de beschuldigingen.

Niet enkel kerkelijke rechtbanken voerden de processen uit. Meer en meer namen ook wereldlijke rechtbanken van heren of koningen deze taak op zich. Ook protestantse hervormers gingen mee in de heksengekte en eisten een streng optreden tegen heksen. Zelden werd iemand vrijgesproken. Zo waren er tal van verdachten die na de ergste pijnen en vernederingen te doorstaan overgingen tot bekentenissen van onmogelijke daden die niettemin door iedereen als geloofwaardig werden aanvaard.

Wie werd er beschouwd als ketter?

Alle mensen die duidelijk van de pauselijke leer en de katholieke kerk afweken, werden beschouwd als ketters. De Katharen waren hier een voorbeeld van maar ook joden en islamieten werden gezien als ketters. Naast hen had je ook nog de Waldenzen, een groep die leefde in de Alpen en de omliggende gebieden en die gesticht was door Petrus Waldus. Het was een groep die een beweging werd van de armen en gezien werd als een bedreiging voor het katholiek geloof. Ook de Humiliati, een groep die opgericht werd in Noord-Italië, werd beschouwd als ketter.

Inquisitie?

Inquisitie betekent in het Latijn onderzoek. In veel landen ontstond er een nauwe band tussen de inquisitie, die ketterij en hekserij onderzocht voor de Kerkelijke rechtbank, en de wereldlijke macht. Iemand die door een ander verklikt was of zichzelf had aangegeven als ketter of heks moest voor de inquisitie verschijnen. Wie zichzelf had aangegeven kon rekenen op een lagere straf dan iemand die werd aangegeven. Wie de dagvaarding naast zich neerlegde werd door de inquisitie vervolgd. Ook het verbergen van ketters was strafbaar.

Het was voor de inquisitie voldoende om twee getuigen te hebben om iemands schuld te bevestigen. Om de ’waarheid’ eruit te persen en de verdachte tot een bekentenis te dwingen werden gruwelijke martelingen toegestaan. Die bekentenis was belangrijk omdat men de straf niet kon opleggen zolang er geen bekentenis was. Vaak werden mensen drie tot vier dagen gefolterd en wakker gehouden om hen zo te doen zwichten om over te gaan naar de bekentenissen. De straf en het vonnis werden openbaar gemaakt. Zo waren de mogelijke straffen voor ketters: bedevaarten, openbare geseling, boetes, inbeslagneming van iemands eigendom of een gevangenisstraf. Voor heksen was de straf altijd de dood.

De taak van de inquisitie veranderde wat in 1542. Zo richtte paus Paulus III in Rome het Heilig Officie op. Dit werd de hoogste autoriteit in geloofszaken. Het bestond uit zes kardinalen en het hield zich vooral bezig met het rechtgelovigheid van het kerkvolk. Zo onderzochten ze boeken van theologen, bisschoppen en andere kardinalen. Hierop volgde een lijst waarop verboden boeken stonden. De boeken die erop stonden waren boeken die in strijd waren met het kerkelijk geloof en de kerkelijke moraal.

De Spaanse inquisitie

In Spanje hield de inquisitie zich vooral bezig met onderzoek naar gedoopte joden die zogenaamd jood waren gebleven. Na 1502 kwam daar ook het onderzoek van de Morisco’s bij. Dit waren islamieten die tot het christendom waren overgegaan. Vooral in protestantse gebieden vervolgde de Spaanse inquisitie andersdenkenden met bijzondere hardheid en wreedheid. Onder Thomas de Torquemada werden duizenden ketters terechtgesteld. In 1522 voerde Keizer Karel ook in de Nederlanden de inquisitie in. Hij deed dit in een poging om dit gebied vrij te maken van het protestantisme. Dit mislukte echter en bracht een breuk met zich mee van de noordelijke provincies met Spanje. Pas in de 19de eeuw werd de inquisitie in Spanje definitief afgeschaft