Heksenvervolging in de Middeleeuwen en de vroegmoderne tijd

Op 25 juli 1605 werd Mechteld ten Ham levend verbrand in ’s-Heerenberg. Mechteld was beschuldigd van hekserij, omdat ze volgens de inwoners van het stadje mensen en dieren had betoverd, waardoor ze stierven. Ze was ook verantwoordelijk voor het mislukken van de oogst en het stranden van huwelijken. Tijdens martelingen had Mechteld alles bekend wat men haar ten laste legde. Ze was een van de laatste Nederlandse vrouwen die als heks het leven lieten op de brandstapel.

De Heksenhamer

De heksenvervolging begon in Zuid-Frankrijk en Noord-Italië en breidde zich uit over heel Europa. Tienduizenden mannen en vrouwen werden tijdens heksenprocessen aangeklaagd voor hekserij en veroordeeld. Een belangrijke stimulans om de vervolging ter hand te nemen, was het Concilie van Bazel dat tussen 1431 en 1437 gehouden werd. Daar waren veel heksenjagers bijeen en zij spraken over de noodzaak van heksenvervolging. Hoe heksen eruit zagen, konden ze zien in boeken met afbeeldingen of opmaken uit de beschrijving die Heinrich Kramer gaf in zijn boek De Heksenhamer. Daarin zette hij uiteen welke soorten hekserij er waren en hoe heksen berecht moesten worden.

Verbond met de duivel

Kramers boek bevatte de pauselijke bul Summis desiderantes affectibus. In dit herderlijk schrijven betoogde Innocentius VIII dat heksen echt bestonden en droeg hij op hen te bestrijden. De kerkelijke inquisitie nam dit vervolgens ter hand. Zij vervolgde zowel mannen als vrouwen, maar het aantal vrouwen dat van hekserij beschuldigd werd was vele malen groter dan het aantal mannen.

Daaraan had Heinrich Kramer het zijne bijgedragen. In De Heksenhamer zette hij uiteen dat vrouwen zich eenvoudiger lieten verleiden een verbond met de duivel te sluiten. Daardoor konden zij over bovennatuurlijke krachten beschikken. En binnen de kerken bestond al een negatief beeld van de vrouw, omdat Eva Adam overhaalde van de boom van kennis van goed en kwaad te eten. Haar zwakte leidde tot de zondeval en de verdrijving uit het paradijs.

Ontstaan heksenbeeld

Heinrich kramers boek verscheen in een tijd waarin allerlei gebeurtenissen plaatsvonden waarvoor geen verklaring was. Het was slecht weer in Europa, oogsten mislukten en duizenden mensen stierven door de pest. Dat moest toverij zijn. Dit leidde tot het geloof in heksen: mannen en vrouwen met magische krachten die slecht weer konden maken, oogsten lieten mislukken en ziekten veroorzaakten.

Slecht weer toveren

In elke cultuur bestonden magiёrs, vaak wat zonderlinge figuren die niet echt in de samenleving pasten. In combinatie met figuren uit sprookjes, sagen en mythen ontstond zo binnen het volksgeloof de heks die op een stok of op de rug van een bok door het luchtruim vloog. Schilderijen en afbeeldingen in boeken completeerden het beeld en wakkerden tevens de angst voor heksen aan. De bevolking was bang voor deze duistere figuren die melk stalen op de boerderij, het vee ziek maakten en slecht weer produceerden. Dat zagen ze op afbeeldingen waar heksen slecht weer toverden door een haan en een slang in een kookpot te stoppen en waarbij donkere wolken zich samenpakten boven hun hoofden.

Bruegel

De gangbare voorstelling van een heks die op een bezem door de schoorsteen vliegt is neergezet door Pieter Bruegel. Hij maakte in 1565 twee prenten over hekserij met daarop een bezem, een zwarte kat, een heksenketel en een haard. Bruegels voorstelling heeft talloze schilders geïnspireerd. Zij droegen bij aan de angst voor heksen door hun afbeeldingen van heksensabbatten waar de duivel vereerd werd, heksenkeukens en op bezemstelen vliegende vrouwen. De overheden droegen ook bij aan de algemene onrust door het uitgeven van nieuwsbrieven waarin ze waarschuwden voor het gevaar van toverij.

Straf voor een mannelijke heks

Tussen 1450 en 1750 vonden tienduizenden heksenprocessen plaats waarbij veel onschuldige mensen het leven lieten. Tot 1550 kregen vermeende heksen meestal een geldboete, eventueel gevolgd door verbanning. Zo werd Jacob Judoci de Rosa in 1548 voor het Hof van Gelre gebracht, omdat hij een ring zou hebben waarin de duivel zich verborg. Ook bezat hij boeken met toverformules en bezweringen. De Rosa bekende waarna de rechter beval de ring stuk te slaan en hem te verbannen uit Gelre en het graafschap Zutphen. Na die tijd kozen stadsbestuurders vaak voor het levend verbranden van heksen. Ze wilden hiermee voorkomen dat de geest van de heks zou blijven leven en nog levende mensen zou schaden.

Predikanten waarschuwen tegen heksen

De heksenvervolgingen bereikten een hoogtepunt in de jaren 1580-1630. Dat had ook te maken met het doorbreken van de Reformatie. De protestanten streefden naar een zuivere leer en daar hoorden ketters niet bij. Verschillende predikanten waarschuwden tegen de gevaren van hekserij. De Zwitser Johann Jakob Wick bijvoorbeeld die allerlei voor hem onverklaarbare verschijnselen zag als tekenen dat het einde der tijden nabij was. Daar hoorden overstromingen en aardbevingen bij, maar ook hekserij.

Vanaf de kansel in Straatsburg waarschuwde zijn collega Johann Geiler von Kayersberg voor heksen. Dit versterkte de angst onder de bevolking. In geen enkele periode zijn er zoveel heksenprocessen gevoerd als in deze jaren. Duitsland spande daarbij de kroon. Waarschijnlijk had dit te maken met de strijd tussen protestanten en rooms-katholieken in de verschillende vorstendommen. Wanneer de keuze voor een van beide richtingen gemaakt was, ontdeed men zich van ketters en daar hoorden heksen ook bij.

Proces tegen Mechteld ten Ham

In de Nederlanden leidden heksenprocessen 250 keer tot verbranding en dat aantal is lager dan in omringende landen. Waarschijnlijk had dit te maken met de onafhankelijkheidsstrijd tegen Spanje waar ons land de handen vol aan had en met de doorwerking van het protestantisme, waardoor minder ruimte kwam voor allerlei vormen van bijgeloof.

Een van de laatste vrouwen die ter dood gebracht werden, was Mechteld ten Ham. Mechteld was een weduwe uit ’s-Heerenberg met bijzondere gaven. Zo kon zij de toekomst voorspellen en wist zij welke ziekten stadsbewoners zouden treffen. Dat maakte haar verdacht en de bewoners van het stadje fluisterden dat ze een heks was.

Mechteld kreeg op een gegeven moment genoeg van de verdachtmakingen en verzocht het stadsbestuur om een rechtszaak waarin haar onschuld bewezen zou worden. De stadsbestuurders vonden het beter dat ze zich liet wegen in de heksenwaag in Oudewater. Daar kon snel aangetoond worden dat Mechteld geen heks was. Heksen wogen niets omdat ze op bezems vlogen, en Mechteld kon een schriftelijk bewijs krijgen dat ze geen heks was.

Op de brandstapel

Maar Mechteld wilde een proces en dat kreeg ze. Tijdens de rechtszitting ontkende ze alle beschuldigingen waar getuigen mee kwamen en daarom besloot de rechtbank tot de waterproef. Men geloofde dat onschuldigen direct zouden zinken en heksen bleven drijven. Mechteld werd in het riviertje de Laak gegooid en bleef drijven. Dat gebeurde vaker omdat er luchtbellen tussen de kleding kwamen. De rechtbank vond echter dat Mechtelds schuld overtuigend bewezen was en gelastte de beul haar tot een bekentenis te dwingen.

Met de martelmethoden die hem ter beschikking stonden, was dat geen probleem. Mechteld bekende alles wat haar ten laste gelegd was en de rechter veroordeelde haar tot de brandstapel. Op 25 juli 1605 werd Mechteld ten Ham levend verbrand op het marktplein in ’s-Heerenberg.

Afname vervolging

Na 1605 liet nog een enkele vrouw het leven na beschuldiging van hekserij. Ook in omringende landen nam de vervolging af. Echter aan de randen van Europa, bijvoorbeeld in Scandinavië, waar heksenvervolging nog betrekkelijk nieuw was, werden nog tal van heksenprocessen gevoerd. Begin 18e eeuw nam de jacht op heksen af. De laatste processen vonden plaats rond 1830.