Nederlandse postgeschiedenis: Post in de negentiende eeuw

De negentiende eeuw was de tijd waarin de posterijen tot grote bloei kwamen. De Nederlandse bevolking ging meer consumeren en daarbij hoorde onder meer het gebruik maken van de postdiensten. De Nederlandse postmaatschappij kon daardoor steeds meer kantoren openen en het postnetwerk constant uitbreiden. Dankzij de komst van de postzegel werd de betaling ook nog eens efficiënter. De basis van deze verbeteringen werd gelegd bij de oprichting van de nationale postdienst in de Franse Tijd.

De oprichting van de nationale postdienst

Formeel werd in 1799 een nationale Nederlandse postmaatschappij opgericht, die als enige het recht zou hebben om post te transporteren. De opzet hiervan was door de patriotten (een Frans gezinde groep in de Nederlanden) gezien in Frankrijk, waar zij de efficiëntie van een centraal geleide postdienst bemerkt hadden. Om in Nederland iets dergelijks op te zetten werd een commissie benoemd, waarin de commissaris Jacob George Hieronymus Hahn (1761-1822) een prominente rol vervulde.

De postwet van 1807

Pas met de komst van koning Lodewijk Napoleon begon het effect van dit Haagse idee voelbaar te worden in de Nederlandse maatschappij. In 1807 werd namelijk een wet van kracht, die bepaalde dat het postvervoer geheel in handen van de staat zou komen en de overheid in principe (op enkele uitzonderingen na) het alleenrecht zou hebben in de postsector. Hoewel van dit monopolie in praktijk weinig terecht kwam, legde deze wet wel een basis voor het vanuit Den Haag aangestuurde poststelsel.

De postdienst na de Franse Tijd

Toen de Franse overheersing in Nederland ten einde was en koning Willem I op de troon kwam te zitten, werd meteen vanuit het anti-Franse kamp geroepen dat de centrale postdienst met zijn monopolie maar weer opgedoekt moest worden. In de tijd van de restauratie was dat een logische oproep. De koning was echter juist in dezen een voorstander van het behouden van de door de Franse invloed gecreëerde situatie. Dankzij hem hield de prille postorganisatie stand.

Maatschappelijke onvrede over de posterijen

In de eerste helft van de negentiende eeuw klonk nog veel kritiek vanuit de maatschappij op de postdienst. Het vervoer zou te traag en te duur zijn en de service deugde bovendien niet. Tegen de regels in werden sommige brieven dan ook buiten het postbedrijf om vervoerd. Er werd zelfs een wettige wijze gevonden van een dergelijke omzeiling van het staatsmonopolie. Bij een brief werd dan een pakket van meer dan een kilo gestopt en voor het vervoer daarvan gold het alleenrecht van de staat wettelijk gezien niet.

De groei van de negentiende-eeuwse postmaatschappij

Halverwege de negentiende eeuw werd een aantal stappen gezet, die de postorganisatie moesten verbeteren. De overheid wilde de posterijen namelijk niet langer als haar melkkoe zien door er enkel financieel van te profiteren. De tarieven gingen dan ook omlaag. Ook werd de dienstverlening beter door meer postkantoren en kleinere kantoren te openen.

Snelle dienstverlening door postvervoer per spoor

In de laatste helft van de negentiende eeuw breidde het spoorwegnet uit. In enkele decennia tijd werd de hele Nederlandse kaart erdoor bedekt. De postsector kon hiervan profiteren. Er werden namelijk posttreinen ingericht, waarin tijdens het vervoer brieven konden worden gesorteerd. De postiljon (een paardrijder die post vervoerde) verdween zo naar de achtergrond.

De invoering van de postzegel in 1852

Door het succes van de pennypost in Engeland werd ook in Nederland gekeken of het invoeren van postzegels een haalbaar idee was. Tot in de negentiende eeuw was het namelijk de gewoonte om de ontvanger van post (en dus niet de verzender) de portokosten te laten betalen. Het voordeel hiervan was dat hiermee redelijk zeker was voor de afzender dat zijn brief daadwerkelijk aankwam. Bij een slechte overkomst van de brieven kon een postbode zijn brood immers niet verdienen.

Verder waren negentiende-eeuwse burgers er trots op als zij een postbode konden betalen voor het afleveren van een brief. Een postzegel zou die handeling echter overbodig maken en dat stuitte op maatschappelijk verzet. De introductie van de postzegels werd in 1852 desondanks een feit, maar burgers waren nog niet verplicht om de postzegel op hun brieven te plakken. Voor het gemak mochten zij voor deze betalingswijze kiezen. Het zou nog tot 1877 duren eer er een boete kwam te staan op het verzenden van een brief zonder postzegel.

Uniformport: Bij elke afstand dezelfde prijs

In 1862 werd een volgende stap gezet om de betaling van portokosten te vergemakkelijken. Tot die tijd verschilden de verzendkosten namelijk per afstand. Een brief die van Den Haag naar Rotterdam moest worden gebracht, leverde slecht tien cent aan kosten op, terwijl voor het traject van Den Haag naar Groningen dertig cent moest worden betaald. Dat verdween met de invoering van de uniformport. Voor elke afstand gold vanaf toen dezelfde prijs.

De groei van de postvolumes rond 1900

Gedurende de hele negentiende eeuw had de Nederlandse postorganisatie al in het teken van uitbreiding gestaan. Aan het einde van de eeuw culmineerde deze ontwikkeling in een explosieve groei. Tussen 1890 en het begin van de Eerste Wereldoorlog in 1914 nam het postvolume namelijk met bijna 200 procent toe. Dat alles bracht een enorme groei in het aantal postritten met zich mee. Verder nam de omzet zodanig toe, dat de tarieven naar beneden konden. Dat stuwde op zijn beurt het gebruik van de postdienst nog verder op. In de moderne tijd kon de Nederlandse postmaatschappij zo een ongekende maatschappelijke betekenis krijgen.