Hedendaagse kunstenaars in het licht van de filosofie

“Hedendaagse kunst is geen kunst meer” hoor je wel eens zeggen. Vroeger was kunst mooi, evenwichtig, harmonisch, vaak spiritueel en religieus geïnspireerd. Nu lijkt kunst vaak het omgekeerde te betekenen: lelijkheid, chaos, absurditeit, spot, opstand, ruwe seksualiteit en ga zo maar voort. Het is mogelijk deze ommekeer te bekijken vanuit de filosofie van het postmodernisme.

Freud's mensbeeld

Voor Freud is de mens libido, energie, het is een wezen van lust en drift. De mens is een labiel evenwicht tussen het Es (verlangens en driften), het Über Ich (de grenzen en beperkingen, de waarden en normen waaraan de mens moet voldoen) en de realiteit. Ook vele hedendaagse kunstenaars lijken in hun werk de mens op deze manier weer te geven.

Zo zie je hoe Tracey Emin in "I've got it all" de wereld als een verlengde van haar verlangens lijkt weer te geven, hoe ze al het geld op een gretige manier tot zich neemt. Haar Es lijkt hier de bovenhand gehaalt te hebben, het Über-Ich heeft de strijd verloren. Ze bevindt zich in een psychotische toestand waarbij alle grenzen wegvallen en de lust gezegevierd wordt. Ze geeft hier perfect weer hoe de mens beheerst wordt door krachten waarop hij zelf geen vat heeft.

Bij de Nederlandse Lidy Jacobs is het libido een belangrijk thema. Zo zie je in haar werk " the hangin' gang bang" wat ze zelf libidinale wezens noemt, een mix van mens en dier. In haar werken krijg je vaak de indruk dat ze wil weergeven hoe de mens gevangen zit tussen al zijn dierlijke instincten en driften en tegelijkertijd zijn bewustzijn, zijn menszijn, zijn intelligentie. Zoals Freud het zou uitdrukken, hoe de mens opgesloten zit tussen zijn Es en zijn Über Ich, hoe hij een evenwicht moet zoeken tussen enerzijds zijn verlangens, driften en anderzijds de grenzen en beperkingen.

Ook in het werk van de Chapman Brothers wordt de mens vaak op zulke manier weergegeven. Zij gebruiken de seksualiteit om de driften van de mens te uiten, zoals je hiernaast ook ziet in hun werk "fuckface". Op die manier lijken ze de mens te portretteren als het slachtoffer van zijn eigen verlangens en passies. Ze willen er ons blijkbaar voortdurend aan herinneren dat de mens niet zo goed is als hij denk, dat de mens niet zo ver van het dier staat. Ze confronteren ons niet alleen met ons libido maar ook met onze voortdurende behoefte aan macht (of de Wille zur macht, zoals Nietzsche het zou noemen) en hoe deze uit de hand kan lopen. Zo worden we onder andere in hun werk “Hell” geconfronteerd met onze gruweldaden in de tweede wereldoorlog.

De hedendaagse kunstenaars lijken maar al te goed te beseffen dat de mens zijn centrale positie verloren heeft. De mens is niet baas van de natuur, hij is zelfs niet baas van zichzelf. De mens wordt gecontroleerd door dingen waar hij zelf geen vat op heeft. De hedendaagse kunst lijkt hier in het spoor te treden van filosofen als Marx, Freud en Nietsche. De tijd van het geloof in de evolutie als een antropogenese, waarbij de mens als het einddoel van alles werd voorgesteld is voorbij. De mens is het slachtoffer van zijn eigen onbewuste, van zijn Wille zur macht, van zijn sociale klasse, ...

Wereld als chaos

Nietzsche ziet de rede als een constructie van de zwakke mens om zich een weg te banen in de chaos. De Übermensch echter is de mens die zich kan handhaven in de chaos. Het leven kenmerkt zich namelijk door pijn, strijd, geweld en opstand. Nietzsche werpt met deze ideeën heel de westerse filosofie omver. De wereld is niet redelijk, niet ordelijk, er is geen sprake van geschiedenis, evolutie. De christelijke moraal is een slaven moraal en de traditie van de platoonse filosofie draait de mens een rad voor de ogen en herleid de mens op die manier tot een kuddedier. Nietzsche kondigt de komst van de tragische mens aan. Deze mens beseft dat donkere, irrationele, blinde krachten het leven beheersen en hij zich met zijn redelijk vermogen daar slechts gedeeltelijk kan tegen verweren. Deze mens is ook bereid tot de actieve, zelfscheppende herwaardering van de eigen waarden. Deze mens zal een nieuwe cultuur voortbrengen waarin hij voor zichzelf de ruimte verovert om zelfscheppend en levensbeamend werkzaam te zijn.

Ook de hedendaagse kunstenaars lijken zijn pad te volgen in die zin dat ze ook de tradities achter zich laten en niet langer kiezen voor harmonie, rust, evenwicht, en dergelijke elementen maar gaan voor het absurde. Ze kiezen vaak voor chaos, ze choqueren, schrikken af, de beelden zijn ook vaak vies, vuil, en gaan in tegen bepaalde waarden en normen. Een voorbeeld hiervan is "Arbeitsbuch für Religion", één van de werken van Krystufek Elke een kunstenares die meestal haar eigen lichaam als ontwerp gebruikt, het resultaat is vaak choquerend en in zekere zin angstaanjagend. Ook Winterkant van Skagen heeft iets Nietzscheaans, het is absurd, al het redelijke ontbreekt en er is helemaal geen gevoel van vooruitgang. Het leven wordt weergegeven als een vicieuze cirkel, als een wederkeer van steeds hetzelfde.

Ook hier zien we hoe de kunst speelt met ideeën uit de filosofie. Voor het eerst valt het geloof in de rede weg en dat opent ook heel wat deuren voor de kunst. Zowel filosofie als kunst zullen zichzelf herdefiniëren. Na de komst van Nietzsche mag de chaos weer gezegevierd worden.

Sam Taylor Wood, de Habermas van de kunst?

De meeste filosofen hebben het geloof in de rationaliteit van de Verlichting verloren, voor hen is de moderniteit dood. Ze gaan dan ook op zoek naar een ander type rationaliteit. Habermas daarentegen zegt dat de moderniteit onvoltooid is, hij ziet nog wel een potentieel in deze rationaliteit, hij ziet iets in de rationaliteit van het moderne denken dat andere over het hoofd zien.

Vele filosofen gingen zich afzetten tegen de traditionele rationaliteit terwijl Habermas er een nieuw, nog niet erkend potentieel in gaat zoeken. Zoals we hierboven al opmerkten gaan ook vele kunstenaars zich tegen de redelijkheid verzetten en een nieuwe invulling aan de kunst geven.

Sam Taylor Wood echter blijft een voorkeur voor de traditie tonen. Ze ziet duidelijk nog een mogelijkheid in het traditionele en gaat op een nieuwe manier traditionele kunst verwezenlijken. Ze zal traditionele elementen gebruiken om op een hedendaagse manier, d.w.z. met hedendaagse technieken, haar ideeën weer te geven. Ze geeft een nieuwe invulling aan het oude en tracht zo aan te tonen dat de traditionele kunst nog heel wat potentieel bevat. In haar werken verwijst ze vaak naar werken uit de Renaissance (zoals je ziet in haar “Pièta” hiernaast). Haar kunst straalt rust, kalmte en evenwicht uit. Alles is in harmonie, perfect belicht, met mooie details en een oog voor perfectie. De impact die ze maakt met haar kunst is niet het gevolg van choquerende elementen, angstwekkende vertoning en ruwe beelden maar net door het mooie, evenwichtige, fragiele, haast perfecte weet ze de mens te raken. In Artefact zien we enkele recente werken van Sam Taylor Wood die vooral draaien om het lichaam en zijn grenzen.

Prelude in Air

Zo zien we in "prelude in air" hoe een bekende cellospeler met veel overgave Bach speelt, wat we echter niet zien is een instrument. Hieruit blijkt tot wat ons lichaam in staat is, hoe we ons lichaam als communicatiemiddel kunnen gebruiken. Het zorgt ervoor dat we even verder kijken dan de evidentie en beseffen wat ons lichaam eigenlijk voor ons betekent. Ook hier maakt de kunstenares gebruik van al bestaande kunst (Bach). Het lijkt alsof haar werken een ode zijn aan de grote kunstenaars van het verleden.

Bram Stoker’s Chair

Bram Stoker's Chair gaat over lichaam en evenwicht, het zoeken naar het punt tussen "in" en "uit" balans zijn. Bovendien speelt de sterfelijkheid, de vergankelijkheid van ons lichaam in deze portrettenreeks ook een belangrijke rol. Op de foto’s zie je hoe het lichaam van Sam een schaduw heeft en de stoel niet. De schaduw staat symbool voor sterfelijkheid, een stoel is niet sterfelijk, net als Trauma (die ook onsterfelijk is) heeft hij dus geen schaduw.

De sterfelijkheid van de mens en het evenwicht tussen leven en dood is voor Sam Taylor Wood een belangrijk thema. De kunstenares heeft zelf tweemaal kanker gehad en weet dus perfect hoe het is om op de grens tussen leven en dood te wankelen. Deze portrettenreeks heeft dan ook iets erg auto-biografisch.

Ascension en het christendom

In Ascension zien we hoe een tapdansende man met een duif op zijn hoofd op een ander's lichaam danst. Dit werk lijkt religieus geïnspireerd. De titel verwijst naar het opstijgen van Jezus naar zijn Vader. In die zin zouden we de man op de grond als Jezus hier op aarde kunnen zien, de tapdanser als Jezus die opstijgt en de Duif als God de Vader. De wegvliegende duif staat vaak ook symbool voor de vertrekkende geest. Zo kan men het werk ook zien als het sterfproces. Men sterft maar nog niet onmiddellijk slaat de rigor mortis toe. Het lichaam maakt eerst nog enkele spastische bewegingen, waarvoor de tapdanser hier symbool kan staan en pas later wordt het hele lichaam stijf. De geest begeeft zich dan naar het hiernamaals, de duif vliegt weg.

Dit zijn waarschijnlijk twee van de vele betekenissen die je achter de symboliek van dit werk kan zoeken. Dat is enerzijds het leuke en anderzijds het verwarrende aan haar werk, je kunt er vanalles achter zoeken, maar wat zit er nu werkelijk achter? Dat zullen we waarschijnlijk nooit weten. Toch zien we ook weer zowel in de titel van het werk als in de opstelling dat ze vasthoudt aan de traditie.

The leap

The leap toont een man van wie je moeilijk kan zeggen of hij nu omhoog gaat of net naar beneden valt. Ook hier vinden we dus het thema van evenwicht terug en als je echt wil kan je ook het thema van leven en dood in dit werk zien. Wanneer hij naar beneden springt, zou het een verwijzing kunnen zijn naar zelfmoord, naar het op zoek gaan naar de dood. Springt de man omhoog dan kiest hij voor het leven, dan heeft het iets vreugdevols, iets hoopvols. Afhankelijk van hoe je het beeld bekijkt kan het dus ofwel heel positief en leuk zijn ofwel heel negatief en deprimerend. Aangezien we echter weten dat Sam Taylor Wood deze foto in haar vrijetijd nam van een vriend tijdens het trampolinespringen, hoeven we er geen verdere betekenis achter te zoeken. We weten echter ook dat deze foto op hetzelfde moment is genomen als de aanvallen op de WTC toren waarbij mensen naar beneden sprongen. Aangezien Sam ervoor koos dit werk te tonen aan het publiek zoekt ze er zelf waarschijnlijk wel een betekenis achter. De foto staat dan misschien symbool voor hoe leven en dood zo dicht bijeen staan, op het moment dat zij en haar vrienden vrolijk aan het springen waren (het leven aan het vieren waren), sprongen anderen hun dood tegemoet. Haar werk lijkt erg vaak te verwijzen naar dat labiele evenwicht, het lijkt ons steeds opnieuw te confronteren met de voortdurende nabijheid van de dood. Toch werkt het niet deprimerend, het zet ons eerder aan om het leven te vieren, het doet ons beseffen hoe belangrijk het leven voor ons is.

Strings

In het beeldfragment Strings zie je een danser die boven het hoofd van enkele muzikanten zijn choreografie uitvoert.
De danser lijkt zich in een andere wereld te bevinden, waar hij in staat is de wereld van de muzikanten te aanschouwen. Deze muzikanten lijken echter geen weet te hebben van de wereld boven hen, van de wereld van de danser. De danser lijkt wel een engel die toekijkt en af en toe de hoofden van de muzikanten tracht aan te raken. Is het de danser die heel het orkest begeleid, dirigeert zonder dat ze het weten? Is het de danser die alle touwtjes in handen heeft en is het orkest zijn poppenspel? Is het de danser die hen zegent met hun talent? Of geniet de danser gewoon van het schouwspel en danst hij vrolijk rond in zijn wereld die van alle zwaartekracht verlost lijkt te zijn?

Ook hier treffen we weer iets spiritueel, iets religieus en iets traditioneels. Sam Taylor Wood maakt nog “mooie” kunst. Haar kunst heeft iets nostalgisch, ze lijkt ons terug te brengen naar een tijd van geloof in een wereld buiten de onze, naar een tijd van het geloof in de rede, naar een tijd die lang gepasseerd is.

Kunst als weerspiegeling van de tijdsgeest

We zien hoe kunst toch vaak de geest van de tijd weerspiegelt. Vandaag de dag is ons mens- en wereldbeeld radicaal verandert. Nietzsche haalde het geloof in de rede onderuit en zowel hij als Marx en Freud tonen ons hoe de mens gecontroleerd word door machten waar hij geen greep op heeft. Steeds meer beseft de mens dat de wereld inderdaad wel eens chaos zou kunnen zijn en dat de mens geen reden heeft om zichzelf te verheffen boven alle anderen.
De kunst van vandaag is dan ook niet langer bang om chaos, ellende, lelijkheid, absurditeit en gekwelde mensen te tonen. Nietzsche, Marx en Freud haalden het mooie in de wereld en de mens weg, kunst gaat zich ook ontdoen van dat mooie.

Toch zien we nog enkele mensen die willen vasthouden aan het oude, mooie wereld- en mensbeeld. Mooie kunst raakt ons ook al weten we ondertussen dat het niet realistisch is. Mooie kunst laat ons dromen. Mooie kunst treft ons omdat we graag vasthouden aan het verleden. Het mag dan wel zijn dat traditionele kunst niet langer overeenstemt met ons beeld van de dingen, toch treft het ons. We vinden het soms makkelijker om de realiteit te ontkennen en te dromen. Traditionele kunst beantwoord aan deze behoefte. Hedendaagse kunst treft ons omdat ze ons lijkt te confronteren met de realiteit, ook al vinden we die realiteit niet zo leuk. Hedendaagse kunst zet ons met beide voeten op de grond en toont ons wat we werkelijk zijn. Het raakt ons net hiermee omdat we liever anders zijn dan dat, omdat we liever niet worden geconfronteerd met de tragiek van het echte leven.