De andere James Ensor

150 jaar na zijn geboorte worden er talloze activiteiten rond en tentoonstellingen met het werk van James Ensor georganiseerd gecentraliseerd in Brussel, Gent en Oostende. In Oostende vond een optocht plaats met de live-uitbeelding van diverse schilderijen. In Gent en Brussel zijn tentoonstellingen te bezoeken. Het minder bekende werk vind je op de tentoonstelling in de ING-gebouwen aan het Brusselse Koningsplein.

Anderhalve eeuw

Beroemd werd James Ensor met zijn schilderijen met groteske figuren en gemaskerde personages. Ook zijn massataferelen worden wereldwijd bewonderd: getuige de aankoop van zijn schilderij ‘De intrede van Christus in Brussel’ door het Getty Museum in Los Angeles in 1987. Vele van deze schilderijen worden tentoongesteld 150 jaar na zijn geboorte (13 april 1860) in musea in Brussel en Gent. In het ING in Brussel vind je enkele van zijn belangrijke werken waarin zowel de massa een rol speelt als de maskers dominant aanwezig zijn, maar ze vormen de basis van de tentoonstelling niet. ‘Ensor ontmaskerd’ spitst zich vooral toe op de ‘andere’ Ensor.

De tekenaar Ensor

Een goede schilder moet ook een goede tekenaar zijn. Talloze kunstenaars maken eerst getekende voorstudies vooraleer ze aan het schilderen slaan. Zoals Beethoven zijn notitieboekjes gebruikte om ideeën ruwweg neer te pennen, zo gebruiken schilders vaak schetsboeken om eerste indrukken vast te leggen. Ensor tekende als voorbereiding op een schilderij. Eerst kopieerde hij de grote meesters als Hals, Rembrandt, Goya om wat handigheid te verwerven. Vervolgens maakte hij zijn eigen (portret)tekeningen vooraleer hij zijn personages op het doek vereeuwigde. Deze portretten getuigen van een meesterschap dat indruk maakt en me diep raakte.

Beide aspecten zijn te zien op de tentoonstelling en reveleren een niet bekende, maar sublieme Ensor. Zo vallen er tekeningen te bewonderen van de man in de straat, de volksmens, wat uiteindelijk uitmondt in het prachtige schilderij ‘De veerman’. Hij tekende vrienden, familieleden, zijn moeder. Vooral de tekeningen van zijn moeder zijn van een onwezenlijke schoonheid. De verschillende versies van zijn stervende moeder grijpen naar de keel.

Kritiek

Op het schilderij ‘Mijn dode moeder’ zie je de moeder op het sterfbed op de achtergrond afgebeeld. Vooraan bevinden zich de talloze potjes en flesjes met medicijnen alsof Ensor door deze te benadrukken de kwakzalvers een veeg uit de pan wilde geven. Deze satirische kijk op de dingen vind je regelmatig terug in het werk van de Oostendenaar. Met massatekeningen en schilderijen als ‘Muziek in de Vlaanderenstraat’ en ‘De intrede van Christus in Brussel’ lijkt het ook alsof hij de massa mensen die zich al te makkelijk laten mobiliseren voor een partij of een persoon op de korrel neemt.

Stillevens

Dat Ensor ook stillevens heeft geschilderd is minder geweten. Zijn twee roggen zijn een sprekend voorbeeld, maar de zogenaamde chinoiserieën spreken meer tot de verbeelding. Zijn zuster Marie, die even met een Chinees is getrouwd geweest, zal hem zeker geïnspireerd hebben. Op een stilleven zie je aan de linkerkant een wit masker met scharlaken lippen monkelend de chinoiserieën gadeslaan alsof Ensor hiermee de schilder van stillevens wil bespotten.

Plein-Airisme

Voor de leek zal vooral het eerste deel van de tentoonstelling een verrassing zijn. Dat de jonge Ensor beïnvloed werd door de impressionisten is zonneklaar. Net als de grote Franse schilders Monet, Renoir, Cézanne schilderde hij in ‘open lucht‘ (het plein-airsme) en aldus ontstonden zijn eerste tekeningen en schilderijen als ‘Daken van Oostende’. Het belang van het licht was onmiskenbaar groot. Met zijn werk waarbij de zee en de schepen centraal staan leunt hij dicht aan bij de marines van Courbet, met wie Ensor zich verbonden voelde. Met zijn ‘Oestereetster‘, dat een centrale plaats kreeg op de tentoonstelling, een vrouw in een wereld van kleur en licht, bewijst hij zijn verbondenheid met de impressionisten hoewel hij die invloed nooit heeft willen toegeven.

Zo ontdek je bij de ontmaskerde Ensor een man die meer had te bieden dan maskers. Deze tentoonstelling bewijst eens te meer dat een artiest meer is dan zijn bekendste werk en dat de andere, minder bekende aspecten van een oeuvre evenzeer tot de verbeelding kunnen spreken.