Schilders 20e eeuw: De Vlaamse schilder James Ensor

De Vlaamse schilder James Ensor geloofde dat hij, na de grote schilders uit de zestiende en zeventiende eeuw, de nieuwe, nog onbegrepen grote schilder was van zijn eigen tijd. In het spoor van Bosch, Bruegel en Rubens schilderde hij bewogen, weelderige en chaotische taferelen. Zijn eerste schilderijen waren impressionistisch. Later schilderde hij modernistische schilderijen. Hij maakte zijn belangrijkste werken voor 1900. Ensor, nu algemeen erkend als wegbereider van het modernisme, moest lang op erkenning wachten. Op bijna zeventigjarige leeftijd verleende koning Albert hem de titel van baron.

Jeugdjaren van James Ensor

James Ensor wordt in Oostende geboren op 13 april 1860. Zijn Engelse vader, afkomstig uit een welgestelde familie, had een opleiding gevolgd voor civiel ingenieur. Ook had hij geneeskunde gestudeerd. Na een verblijf in Amerika vestigt hij zich in Oostende. Het lukt hem niet om werk te vinden. Hij blijft in Oostende en trouwt met een meisje van eenvoudige komaf. De moeder van James Ensor heeft samen met haar zuster Mimi een kant-, porselein- en souvenierszaak.

Zijn vader, de enige in de familie die zijn ontwikkeling tot kunstenaar met belangstelling volgt, laat hem al op elfjarige leeftijd lessen volgen bij twee schilders in Oostende. Op zestienjarige leeftijd stuurt zijn vader Ensor, die op school geen goede leerling is maar wel blijk geeft van zijn talent voor tekenen en schilderen, naar de academie in Oostende. Daar maakt hij schilderijtjes van de omgeving van Oostende, duinlandschappen en strandtaferelen, met olieverf geschilderd op roze karton, verpakkingsmateriaal uit de winkel van zijn moeder.

Als zestienjarige gaat hij naar de Academie in Brussel. Het gortdroge onderwijs ergert hem. Hij ziet zijn leraren in Brussel als verstokte, blinde academici. In 1880 keert hij de Brusselse Academie vroegtijdig de rug toe en keert hij terug naar zijn ouderlijk huis in Brussel. Daar richt hij op de zolder van de winkel van zijn moeder zijn atelier in.

Impressionistische schilderijen

James Ensor wordt wel de 'laatste grootmeester van de impressionistische generatie' genoemd. Hij schildert straatbeelden, landschappen en interieurs. Het begin van de jaren 1880 is zijn donkere periode. De kleuren zijn donker en het licht is schaars. Zijn schilderijen van interieurs tonen de saaiheid en sfeer van verveling van zijn huiselijke omgeving.

In de donkere en bedrukkende huiselijke omgeving zitten familieleden vaak model. Namiddag in Oostende uit 1881 is een van de schilderijen van burgerinterieurs uit de donkere periode. Stijf en verveeld zitten twee vrouwen (Ensors moeder en zijn zus Mitche) aan tafel. Het verduisterde raam, het omvangrijke meubilair en de donkere vloerbedekking zijn een overtuigende weergave van saaiheid en kleinburgerlijkheid. Het door de dikke, witte vitrages gedempte daglicht doet de contouren van de voorwerpen vervagen. De moeder is ingeklemd tussen de beklede stoel en de tafel. De zus lijkt ongeïnteresseerd naar de toeschouwer te kijken.

De oestereetster uit 1882 is een neo-impressionistisch schilderij. Ensor stapte in die tijd geleidelijk over van zijn donkere schilderijen naar een lichtere manier van schilderen. Dit is een schilderij uit die overgangsperiode. De aankleding is weelderig, de kleuren zijn suggestief en de belichting is onwerkelijk. Het licht creëert een stemmingsvol en kleurig tafereel. Onder de inwerking van het licht verliezen objecten hun realiteit. De glazen, flessen en bloemen vormen een onwerkelijke lichtsymfonie.

Het nu traditioneel lijkende schilderij werd in die tijd fel betwist door de kunstcritici. Volgens Ensor was de ruzie doorspekt met pietluttigheden als 'beoordelingen over een slecht geblazen stopfles, over een glas dat niet groen of een glas dat niet glas genoeg was'. het schilderij werd door de Parijse Salon geweigerd. Pas in 1888 werd het tentoongesteld op een door Les XX georganiseerde tentoonstelling.

De kunstenaarsorganisatie Les XX

In 1883 wordt de kunstenaarsorganisatie Les XX opgericht. het is een vereniging van progressieve Belgische schilders en beeldhouwers. Ze exposeren samen en nodigen vernieuwers uit de buurlanden uit voor hun tentoonstellingen. Ensor wordt lid van Les XX en exposeert zijn werk regelmatig op hun tentoonstellingen. De vaak onbegrepen Ensor, die met zijn impressionistische werk aanvankelijk weinig succes heeft, vindt hier een forum van gelijkgezinden.

De figuur van Christus in het werk van Ensor

Ensor beschouwt zichzelf als atheïst. Desondanks speelt de figuur van Christus in zijn werk een belangrijke rol. Ensor gaat zich zelfs met hem identificeren. Zijn schilderijen met bijbelse thema's geven hem de mogelijkheid om zijn eigen gevoelens, wensen en ontgoochelingen weer te geven.

In 1888-1889 schildert hij De intrede van Christus in Brussel, zijn grootse (10 vierkante meter) en populairste schilderij. Uitgangspunt is de bijbelse vertelling over de intocht van Christus in Jeruzalem.

Een mensenmenigte, bestaande uit een bonte verzameling van zeer uiteenlopende types, strekt zich helemaal uit tot de voorgrond van het schilderij. In het midden van het schilderij doet Christus/Ensor, zoals de echte Christus op Psalmzondag, zijn intrede in de stad. Een erehaag van groteske figuren buigt voor Hem. De zegenende Christus, die met een verheven houding zijn intocht in Brussel houdt, is een verwijzing naar het verlangen van Ensor om als 'verlosser zegevierend, dat wil zeggen eindelijk erkend als kunstenaar, de stad Brussel binnen te trekken.

Het schilderij is een meesterwerk van ironie. Op het vaandel van de fanfare staat cynisch vermeld toujours réussi (altijd geslaagd). De domme massa wordt door Ensor te kijk gezet als een stoet van meelopers.

Maskers in het werk van Ensor

Er is in Oostende een levendige carnavalstraditie. De meest uiteenlopende maskers zijn te koop in de winkel van zijn moeder. Het ligt dan ook voor de hand om de maskers in de schilderijen van Ensor te zien als een carnavalesk motief. Maskers zijn voor Ensor echter meer dan een simpel canavalesk motief. De individuen met maskers in zijn latere schilderijen zijn indrukwekkende, tragische wezens. Zo geeft Ensor zijn innerlijke wereld, zijn eigen angsten en visioenen weer.

Masker en massa zijn in Ensors latere schilderijen met elkaar verbonden. De maskers geven de bedrieglijke massa een lelijk, huichelachtig gezicht. Het echte gezicht wordt door het masker verborgen.

In De intrige uit 1890, dat gezien wordt als een van zijn meesterwerken, geven de maskers de domheid, kleingeestigheid en kruiperige mentaliteit van de burgers weer. De dood en het masker naast hem kijken toe. Waarschijnlijk zijn ze niet alleen maar toeschouwers. Duwt de bruid haar echtgenoot langzaam in de richting van zijn 'lot'. Wellicht is achter het naast de dood staande masker het gezicht van de indertijd niet gewaardeerde Ensor verborgen, die overgeleverd is aan de hatelijkheden en plagerijen van zijn omgeving. Thema van het schilderij is dan de tragische situatie van de falende kunstenaar Ensor en zijn moeilijke positie (van anderen financieel afhankelijk) in de maatschappij.

James Ensor en de Vlaamse traditie

Met zijn na zijn impressionistische periode geschilderde modernistische schilderijen plaatst Ensor zich in de de Vlaamse traditie van Bruegel en Rubens. Zelf zegt hij over de Vlaamse traditie dat hij trots is op de Vlaamse schilderkunst, 'de mooiste, de stevigste, de bloemrijkste, de geurigste, de beschaafdste van alle schilderkunsten'.

In het schilderij De val van de opstandige engelen uit 1889 kiest hij een thema dat ook Bruegel en Rubens hebben uitgebeeld. Is dat toeval? Wellicht wil hij met dit werk tonen dat hij de nieuwe, modernistische meester is van de Vlaamse schilderkunst.

Ensor geeft de turbulente beweging van de val weer met sterk agressieve kleuren. De toeschouwer ziet een bijna abstract spel van lichteffecten. Het schilderij kan door de figuren op de voorgrond en de schimmige engelen nog net figuratief worden genoemd. Zo geeft hij op een moderne wijze uitdrukking aan het fantastische gebeuren.

De late erkenning van baron James Ensor

Ensort gelooft dat hij na de grootmeesters uit de zestiende en zeventiende eeuw de nog onbegrepen grootmeester is van zijn eigen tijd. Ensor blijft lang onbegrepen. Hij verkoopt maar weinig schilderijen. Als bijna veertigjarige is hij nog steeds afhankelijk van het inkomen van zijn moeder. In 1894 schrijft een Belgische criticus over zijn werk: 'Schilderkunst? Laten we rustig blijven. Rotzooi is het'.

Eind negentiende eeuw komt Ensor in het middelpunt van de belangstelling te staan. In 1895 heeft hij in Brussel zijn eerste eigen tentoonstelling. In datzelfde jaar koopt een museum in Brussel een van zijn schilderijen. Bovendien wordt in 1997 een nummer van het Franse tijdschrift La Plume uitsluitend gewijd aan Ensor.

Ensor krijgt eindelijk de erkenning waar hij op gehoopt heeft. In 1903 wordt hij ridder in de Leopoldsorde en in 1925 wordt hij lid van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten. In 1929, als in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel een tentoonstelling aan hem wordt gewijd, verleent de koning hem de titel van baron.

Latere schilderijen van Ensor

De voornaamste schilderijen van Ensor dateren van voor 1900. Zijn na 1900 gemaakte schilderijen zijn niet zelden kopieën van vroegere werken, in lichtere kleuren.

Hij is ook na 1900 een schilder die maatschappelijke ongerechtigheid en bedenkelijke ontwikkeling aan de kaak stelt. Zo reageert hij met het schilderij De verschrikkelijke vivisecteurs uit 1925, dat zich bevindt in een privé-collectie, op de medische experimenten waarbij dieren worden mishandeld.

De laatste jaren van James Ensor

Ensor blijft tijdens de Tweede Wereldoorlog in Oostende. Per abuis meldde de Belgische radio in 1942 dat Ensor was overleden. Ensor besluit om, bij wijze van grap, met een zwarte band om zijn mouw zijn eigen monument te bezoeken. Hij overlijdt in Oostende op 19 november 1949. Zijn staatsbegrafenis groeit uit tot een nationaal huldebetoon.

Lees verder

• Schilders 16e eeuw: Pieter Bruegel de Oude
• Schilders 17e eeuw: De Vlaamse schilder Peter Paul Rubens
• Schilders 15e eeuw: Jheronimus Bosch, paradijs en hel