Louis Couperus: Componerend schrijver met een gouden pen

Louis Couperus - een van de grootste Nederlandse romanciers– beschrijft in boeken als Eline Vere, De Boeken der Kleine Zielen en Van Oude Mensen en de Dingen Die Voorbijgaan het gegoede milieu van rond 1900. Hij doet dat op een prachtige, maar ook zeer kritische wijze. Over de vooroordelen, de bekrompenheid, de regeltjes… Dat alles op schrift gesteld in een prachtige woordkeuze en een uitgemeten couleur locale. Couperus (1863-1923) was een Hagenaar, geen Hagenees. Hij noemde zichzelf zo en vanuit dat perspectief schreef hij ook. De Hagenaar behoorde tot de elite van Den Haag, de Hagenees tot het ‘gewone’ Haagse volk. Dáár ligt ‘m de nuance.

Wie het heerlijk vindt om weg te zwijmelen in de chique wereld van de Beau Monde van rond 1900, of zij die kennis willen nemen van de burgerlijke kneuterigheid binnen deze milieus, kan zijn hart ophalen aan de boeken van Couperus. Maar voor liefhebbers van prachtig taalgebruik is het ook een plezier om zijn werk te lezen. Soms is het vermakelijk om te zien dat onoorbare woorden in onze tijd, destijds een heel gewone betekenis hadden. Zo heeft in Eline Vere een tante een kapotje op haar hoofd. Een kapotje (van het Franse chapeau) was een soort pothoedje. En het zusje vertelt dat Eline niet kan komen omdat zij ongesteld is (dus hoofdpijn heeft). Maar los van die aardige ‘treffertjes’: al lezende krijg je het gevoel dat de tekst je wordt toegezongen, zo zorgvuldig zijn de woorden gekozen en ‘gecomponeerd’. Het oeuvre is zo breed, dat ook de liefhebbers van gedichten of reisverhalen er veel plezier aan kunnen ondervinden.

Intelligente zittenblijver

Louis kwam uit een groot gezin. Hij was de jongste van elf kinderen. Zijn geboortehuis is te vinden aan de Mauritskade, een prachtig wit herenhuis dat momenteel huisnummer 43 op de gevel heeft staan, maar destijds nummer 11 was. Zijn vader was mr. John R. Couperus, een gepensioneerde raadsheer in de beide Hoge Gerechtshoven in het toenmalige Indië. Zijn moeder, Catharina G. Reynst was een adellijke jonkvrouw. Tijdens zijn jeugd heeft hij Louis zes jaar doorgebracht in Nederlands Indië. Een periode die hem later inspireerde voor het boek De Stille Kracht.

Als kind was hij een teruggetrokken jongetje. Geen kind van wilde spelletjes, maar des temeer een kind dat observeerde. Hoewel hij een bijzonder intelligent kind was, ging het hem op school niet gemakkelijk af. Hij doubleerde een paar keer en na drie jaar HBS moest hij de school verlaten. Maar later behaalde hij de Mo-akte Nederlands. Een toepasselijke opleiding voor een talentvolle schrijver.

Er wordt wel gezegd dat hij in zijn prachtige romans en verhalen het politieke, maatschappelijke en culturele leven beschreef rond het Fin de siècle van de 19e eeuw. Dat klopt ook wel, zij het vanuit het standpunt van de gegoede burgerij. Zijn talloze verhalen, sprookjes, reisverhalen en romans gingen niet over paupers die zich afbeulden in fabrieken, over slechte huisvesting en schrijnende armoede. Laat staan over de opkomende bewegingen die aan dergelijke wantoestanden een einde wilden maken. Wat dit betreft was en bleef hij kind van zijn milieu. Een man met de zwier en de élégance die zo typerend zijn voor een ‘heer van stand’. Hij wordt wel beschouwd als een dandy á la Oscar Wilde. Een vergelijking die verder gaat dan men wellicht vermoedt, want ook aan de seksuele geaardheid van Couperus wordt getwijfeld, hoewel hij op 28-jarige leeftijd zijn nicht Elisabeth W.J. Baud trouwde.

Reisvirus

Zijn literaire loopbaan startte met het schrijven van essays, korte verhalen, gedichten en een feuilleton: Eline Vere in dagblad Het Vaderland. Dit feuilleton wordt als zijn eerste ‘echte’ roman uitgegeven in 1889. Een prachtig boek: in schitterend taalgebruik gepresenteerd en met veel aandacht voor couleur locale. Typisch een boek dat de sfeer van de laatste decennia van de 19e eeuw vertaalt: de periode van de Romantiek. In deze culturele fase vieren drama en noodlot hoogtij. Eline is een jonge vrouw die na het overlijden van haar ouders wordt opgenomen in het gezin van haar oudere zusje. Haar zusje en zwager zijn gesettelde burgers die veilig zijn ingestopt in de kring van hun milieu. Maar Eline is onrustig. Ze heeft ruimere verwachtingen van het leven en droomt van een wereld die niet zo benauwend en verplichtend is. Maar er is voor haar geen ontsnappen aan. Uiteindelijk resulteert dit in een zelfdoding.

Na het huwelijk raakte het paar Louis en Elisabeth besmet door het reisvirus. Ze leidden een zwervend bestaan, met tussenpozen in hun Haagse woning. Aanvankelijk wordt vrijwel heel Europa aangedaan. Maar daarna ook landen als Algerije, Indonesië ( als correspondent voor de Haagsche Post) en op het laatste Japan. Deze reizen gaven hem stof voor nog meer bijzondere historische romans en reisverhalen.

Juweeltjes om te zien

Couperus was waarschijnlijk geen gemakkelijk mens: niet voor zichzelf en ook niet voor anderen. Hij was bijzonder kritisch op de kwaliteit van zijn eigen werk en verwachtte diezelfde inzet terug. Hij wilde bij het hele proces van de eerste letter tot het uiteindelijke boekwerk betrokken zijn. Het resultaat is er ook naar. Heel bijzonder zijn de omslagen. De meeste boeken uit die tijd bestonden uit een effen omslag met daarop de titel en de naam van de schrijver. Couperus, echter, schakelde bekende kunstenaars in om van de omslagen iets prachtigs te maken. Zijn boeken zijn dan ook juweeltjes om te zien. Voorzien van prachtige decoraties in Jugendstil, Art Deco en Art Nouveau. De kunststijlen uit zijn tijd. Gemaakt door onder anderen Berlage, Roland Holst, Toorop, Neuhuys. Die strenge nauwgezetheid is begrijpelijk. Als je al vrij vroeg zo wordt geprezen om een boek – zoals Couperus na 'Eline Vere’ – dan komt er natuurlijk ook een extra druk op je. Al het werk dat daarop volgt moet minstens even goed zijn, zo niet beter. Dat moet een pijnlijke druk geven op een schrijver.

Order, leeuw en vaak blut

Misschien was hij als persoon zelfs wel op het arrogante af. Maar hij heeft in zijn privé-leven ook veel tegenslagen gehad. Hij had sowieso al een pessimistische levensvisie. Hij was waarschijnlijk homoseksueel. En dat in die tijd! Dat moet ook problematisch voor hem zijn geweest. In zijn romans kom je dan ook thema’s als noodlot, tragisch voorgevoel en verval veelvuldig tegen. Ook schuwt hij toespelingen op de seksualiteit niet, ook niet die van de herenliefde. Onderwerpen die destijds niet bepaald bespreekbaar, laat staan én voque’ waren. Couperus heeft overigens zelf ook een relatie gehad, waarvan wordt gesuggereerd dat deze verder ging dan de gebruikelijke kameraadschap.

Daarnaast kampte Couperus vaak met geldgebrek. Een reisluchtige is immers een duur leven. Bekend is de levendige correspondentie met zijn uitgever Callenbach te Nijkerk. Grotendeel over - ja, hoor - geld. Een vaste baan heeft Couperus nooit geambieerd. Wel is hij ongeveer een jaar redacteur geweest van het bepalende literaire tijdschrift De Gids, maar na een conflict heeft hij zich daaruit terug getrokken. Echter, successen waren er ook. Zo is hij in 1897 op 34 jarige leeftijd al benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau. Op het eind van zijn leven wordt hij zelfs benoemd tot Ridder in de Orde van de Nederlandsche Leeuw. En heeft hij in 1918 mogen meemaken dat Eline Vere in het Haagse Verkade Theater ten tonele werd gebracht met Else Mauhs in de hoofdrol. Elisabeth, zijn echtgenote, heeft hiervoor de bewerking verzorgd.

Na het schrijven van een omvangrijk en prachtig oeuvre, het maken van bijzondere reizen, sleet hij zijn laatste maanden in het Gelderse De Steeg. Daar stierf hij op 16 juli aan longontsteking en een voedselvergiftiging. Hij werd 61 jaar. Zijn werk leeft voort. Tot op de dag van vandaag worden zijn boeken nog met graagte gelezen en verzameld. Couperus’ oeuvre wordt nog steeds herdrukt, zij het in nieuwe spelling. Van zijn romans zijn bioscoopfilms en televisieproducties gemaakt: Eline Vere, de Boeken der Kleine zielen en de Stille Kracht. Helaas is de fenomenale televisieserie van de Boeken der kleine Zieken, met Ellen Vogel in de hoofdrol, verloren gegaan.