Günter Grass, het omstreden 'geweten van Duitsland'

Op 13 april 2015 overleed in het Duitse Lübeck de even beroemde als omstreden Duitse schrijver Günter Grass. Met name in progressieve, linkse kringen was hij populair. Hij raakte op hoge leeftijd nog in opspraak toen zijn SS-verleden in de publiciteit kwam. Vaak vormde de Tweede Wereldoorlog en zijn persoonlijke betrokkenheid daarbij het onderwerp van zijn (talrijke) boeken, waaronder veel novellen en gedichtenbundels. Het eerste succesvolle boek was "Die Blechtrommel" (1957), waarvan de bekendheid aanmerkelijk vergroot werd door de verfilming uit 1979.

Jeugd, oorlog en opleiding

Günter Grass werd geboren in 1927 in Danzig, het tegenwoordige Gdansk. Danzig was een stad waar zowel Duitsers als Polen woonden. De ouders van Günter waren een goed voorbeeld van die mix: vader, Duitser en protestant, moeder van Poolse familie en rooms-katholiek.

Wehrmacht en SS

Of het de invloed van de vader of de politieke maatschappelijk situatie daar en in die tijd was, is niet duidelijk, maar de jonge Günter voelde zich al jong op en top Duitser; zodanig nationalistisch gezind dat het gedachtegoed van Hitler hem aansprak. Op jonge leeftijd al, vijftien jaar oud pas, meldde hij zich aan bij de Wehrmacht. En niet zo’n beetje ook, naar later bleek. Na jarenlang beweerd te hebben dat die aanmelding een in wezen onschuldige jeugdige onbezonnenheid was geweest gaf hij, bijna 80 jaar oud al, toe dat hij in zijn Wehrmachttijd ook toegewijd lid was geweest van Hitlers stoottroepen, de Waffen-SS. Een bekentenis die het linkse, progressieve imago dat hij als schrijver had verworven een enorme deuk opleverde.

In 1945 raakte hij gewond op het slagveld en werd oorlogsgevangene. Na de oorlog volgde hij in Düsseldorf een opleiding als beeldhouwer en graficus aan de kunstacademie. Hij voorzag in die tijd in zijn levensonderhoud door zeer uiteenlopende ambachten als handelaar op de zwarte markt, steenhouwer (van grafzerken) en jazz-drummer.

Literaire productie

In Dusseldorf publiceerde hij al eens een dichtbundel, en ook toneelstukken, maar zonder veel succes. Beroemd werd hij met de publicatie, in 1957, van zijn eerste boek Die Blechtrommel. De hoofdrol in het verhaal wordt vervuld door Oskar, een jongen uit Danzig, die niet wil groeien vanwege het oorlogsverleden van de Duitsers. Günter ontwikkelde zich spoedig tot een vooraanstaand lid van een groep Duitse schrijvers die wensten af te rekenen met het beladen Duitse verleden.

Beroemd sinds zijn 'Blechtrommel'

Na Die Blechtrommel verschenen tal van andere boeken, die over ’t algemeen zeer geprezen werden. Veel van die boeken speelden zich af in de Tweede Wereldoorlog; de schrijver verwerkte er duidelijk zijn jeugdervaringen in. Vele ook werden vertaald, zo kreeg hij een wereldwijd lezerspubliek en daarmee ook een wereldwijde erkenning als groot schrijver. In 1965 ontving hij al de Georg-Büchner-Preis, de meest prestigieuze literatuurprijs in Duitsland. Veel langer duurde het voor hij de wereldwijd meest prestigieuze literatuurprijs in ontvangst kon nemen: in 1999 kreeg hij de Nobelprijs voor de literatuur.

Politiek actief en omstreden

Politiek was Grass ook actief. Zo schreef hij speeches voor de voorman van de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD) Willy Brandt en zette hij zich in voor diens campagne. Ook voerde hij campagne tegen kernwapens en tegen de oorlog in Vietnam.
Politiek was en bleef hij omstreden. Dat hield niet op bij zijn Waffen-SS-verleden. Na zijn bekentenis daarover deed hij van zich spreken door een gedicht te publiceren waarin hij Israël de grootste bedreiging van de wereldvrede noemde.

Boeken

Grass heeft verschillende literaire werken geschreven, enige van de belangrijkste zijn:

• Die Blechtrommel (1957; film in 1979)
• Katz und Maus (1961). De novelle behoort, net als de Blechtrommel tot de zogenaamde 'Danzig-triologie'
• Die Rättin (1986). Hierin staat Grass' vrees voor ondergang van de mensheid door een nucleaire ramp centraal.
• Ein weites Feld (1995) waarin hij kritiek uit op de Duitse hereniging van 1990.

Lees verder

• De Emslandkampen tijdens het naziregime
• Tweede Wereldoorlog - Zoutkamp; tewerkstelling in Duitsland
• Tweede Wereldoorlog: Pieterburen in oorlogstijd