Péter Zilahy en zijn fascinatie voor revoluties

Péter Zilahy en zijn fascinatie voor revoluties Péter Zilahy wilde zo graag een revolutie meemaken, dat hij jarenlang reisde door landen waar opstanden plaatsvonden en men op het punt stond de geschiedenis te veranderen. Uit zijn fascinatie voor revoluties ontstond zijn boek ‘De laatste raamgiraf’. Niet alleen baarde het opzien, maar ook was het moeilijk in een categorie te plaatsen. Net als Zilahy zelf overigens. Zijn roman was zowel een woordenboek als een journalistisch reisdagboek, essayistisch en biografisch. Zilahy is zelf een auteur van proza en poëzie, fotograaf, redacteur en performance artist. Waar kwam zijn fascinatie voor revoluties vandaan?

Een onverwachte levenswending

Op 8 november 1970 werd Péter Zilahy geboren in Boedapest, Hongarije. Boedapest was de stad waar hij ook opgroeide en onderwijs kreeg. Hij studeerde Engelse literatuur, filosofie en culturele antropologie. Zijn ouders waren wetenschappers. Niemand, ook Zilahy zelf niet, verwachtte dan ook dat hij in de richting van de Kunst en de Letteren zou gaan. In een interview met Stacey Knecht voor the-ledge.com zegt hij:

‘We hebben voor mij al diverse kunstenaars in de familie gehad, maar daar had niemand me ooit iets over verteld. Kunst werd bij ons thuis als iets onbelangrijks beschouwd.’

Het aanpassen aan het Hongaarse universitaire systeem was echter te moeilijk voor Zilahy, omdat:

‘. . . ik zeg wat ik denk en dat zijn ze niet gewend. Dat heeft mijn carrière beïnvloed. In die tijd op mijn achttiende, ben ik ook gaan schrijven.’

Zilahy was aardig bedreven in het Engels en daarom mocht hij bij de verplichte colleges Engels doen waar hij zin in had. Het resultaat was een aantal gedichten. Drie maanden later werden ze gepubliceerd in vooraanstaande tijdschriften. Zilahy vertelt aan Knecht:

‘Ineens voelde het alsof ik deel uitmaakte van de grote schrijversfamilie. Ik was enorm idealistisch en voelde me heel gelukkig, uitgelaten. Na twee jaar was ik volledig uit de droom geholpen. Maar toen, in het begin, was ik een échte schrijver, een dichter.’

1956 was al geweest

Zilahy kwam uit een nette familie en was beschermd opgevoed. Het maakte hem nieuwsgierig naar het gedrag van de massa vanuit antropologisch standpunt. Hij was een jongvolwassene en het broeide in Oost-Europa, toen nog achter het IJzeren Gordijn. Het waren de laatste jaren van wat er over was van de Koude Oorlog. In de buurlanden van Hongarije braken onlusten uit. Zilahy besloot die te bezoeken, want in Hongarije zou er niet nog een revolutie komen. Die was al in 1956 geweest toen de Hongaren in opstand kwamen tegen het Stalinisme. Als er nu een verandering zou plaatsvinden, zou dat rustiger verlopen. Dat gold niet voor de buurlanden. Zilahy had altijd van zijn ouders en vrienden, die het hadden meegemaakt, veel gehoord over 1956. Hij wilde weten hoe het voelde om deel uit te maken van een revolutie,

‘van die euforie, die illusie van vrijheid, alles wat een revolutie een paar dagen lang perfect maakt, maar misschien voor de rest van je leven afschuwelijk. Dat er zoiets gebeurt, dat mensen ineens ongelooflijk gelukkig zijn, en dat saamhorigheidsgevoel, dat wilde ik per se meemaken.’

In de winter van 1996-1997 braken er opstanden uit in Belgrado waarbij tegenstanders van Servische dictator Milosevic de straten op gingen om te protesteren tegen verkiezingsfraude. Péter Zilahy, inmiddels 26, was erbij en hoopte dat dit verzet succesvoller zou zijn dan die van Hongarije in 1956. Hij verlangde naar zijn eigen ‘sensatie van opstand tegen tirannie’. Het was deze winter in Belgrado, die de inspiratie zou vormen voor het schrijven van ‘De laatste raamgiraf.’ Bij elkaar heeft Zilahy ruim twaalf landen in heel Centraal- en Oost-Europa bezocht om deel te zijn van de protesten die er de dictaturen eindigden. Hij begon met deze reizen in 1987.

Demonstratiewetenschapper

Zilahy observeerde en gaf zo nodig advies, want van elke opstand die hij meemaakte, leerde hij heel veel en werd volgens eigen zeggen een demonstratiewetenschapper. Zo leerde hij de demonstranten effectiever optreden en de politie oftewel te omzeilen, of aan hun eigen kant te krijgen met aardige kleinigheden als chocolade. Hij vertelt over die periode aan the-ledge.com:

‘Ik kon duidelijk zien aankomen wat er zou gaan gebeuren. Van dag tot dag. Ik ben naar Berlijn gegaan omdat ik dacht dat de Berlijnse muur eerdaags zou vallen en iedereen verklaarde me voor gek. Zelfs vandaag de dag nog denken mensen als ik iets dergelijks zeg dat ik lieg of dom ben. Maar mijn intuïtie had het vaak bij het rechte eind en dat heeft mij en anderen een paar keer gered. Ik reisde niet naar die plaatsen om te vechten of een beetje los te gaan. Ik was nieuwsgierig.’

Zilahy proefde de sfeer, deed mee aan protesten, maar schreef er niet over.

Erbij betrokken, maar tegelijkertijd ook niet

Mensen reageerden allemaal anders op de aanwezigheid van Zilahy. Sommigen waren blij dat hij geen westerling of een demonstratietoerist was, maar ook niet een van hen. Dus hij had geen vooroordelen en geen nationalistische gevoelens en dat vonden zij fijn. Vooral in Belgrado. In Praag echter vond men hem maar niets, zodra hij vertelde dat hij Hongaar was. Zolang ze dachten dat hij een westerling was, waren ze nog aardig. Volgens Zilahy dachten ze:

‘Hongarije ligt naar het oosten en we kunnen geen hulp aannemen uit het oosten.’

In landen als Oost-Duitsland en Polen was men wel heel vriendelijk tegen Zilahy. Hij vond dat de protesten soms absurde vormen kregen, ze waren af en toe zo feestelijk dat ze hem aan een carnaval deden denken. Vooral in Belgrado. Toen Zilahy aan het eind van de winter van 1996 besloot te schrijven over zijn ervaringen bij de protesten in Belgrado, ook wel de ‘Gele Revolutie’ genoemd omdat men massaal eieren gebruikte bij de demonstraties, werd het geen wetenschappelijke verhandeling, maar een roman met feiten. In the-ledge.com vertelt hij:

‘Ik zat op de wallen van de burcht van Belgrado, waar de twee rivieren samenkomen. Ik zat daar elke middag om even bij te komen tussen de demonstraties door en bedacht dat ik ook iets als rivieren wilde laten samenvloeien. Niet gewoon twee stromen, maar een aantal. Omdat al die rivieren weer vele andere rivieren met zich meevoeren. Ik wilde beelden, teksten, geschiedenis en esthetica bij elkaar brengen, plus Belgrado en Boedapest.’

Zilahy had de gebeurtenissen in Oost-Europa gadegeslagen met de overtuiging dat de beste manier om ze te begrijpen was dat je alles op het einde pas analyseerde nadat alles voorbij was. Hij wist al in welke vorm hij zou terugblikken op Belgrado 1995-1996.

De laatste raamgiraf

Zilahy vond dat de dictaturen de bevolking als kinderen behandelden. Zo mocht men bijvoorbeeld niet weten wat er echt gebeurde in het land en in de rest van de wereld. Een groot deel van je leven was onder controle van de regimes. Een vooraanstaande Hongaarse psychiater schreef een soort kinderencyclopedie, getiteld ‘Ablak-Zsiráf’. Het eerste woord dat het boek behandelde, Ablak, betekent ‘raam’, terwijl het laatste woord in het boek, ‘Zsiráf’, een giraf aanduidt. Het boek legde de wereld uit in simpele termen en er was een oplossing voor alles. In het geboortejaar van Zilahy werd het gepubliceerd. Het was een belangrijk boek waar een hele generatie kinderen mee opgroeide. Voor Zilahy was het niet meer dan logisch dat zijn eigen boek over protesten tegen de laatste dictatuur in die regio, zou worden gegoten in de vorm van ‘Ablak-Zsiráf’. Het paste uitstekend bij de humor waarmee hij zijn jeugdherinneringen en belevenissen tijdens de demonstraties wilde beschrijven en was tevens een metafoor voor de manier waarop het regime de bevolking als kinderen behandelde. Hij versmolt zijn belevenissen tijdens de demonstraties in Belgrado met zijn jeugdherinneringen in Boedapest, opgroeiend onder het regime dat inmiddels niet meer bestond in zijn eigen land.

In het jaar dat Zilahy was afgestudeerd, eindigde het communistische systeem in Hongarije. Zijn boek is dan ook een belangrijk tijdsbeeld geworden van die jaren. Zijn ik-figuur, die grotendeels op hem is gebaseerd, maakt daarin eigenlijk beide werelden mee, die van het regime waarin hij opgroeit, en die van de tijd na de dictatuur, waarin hij sindsdien leeft. Net als Zilahy zelf. Hij vertelde daarover tijdens een interview met Metro tv (Indonesië), te vinden op YouTube:

‘Ik heb achttien jaar onder het regime geleefd. Dat is genoeg om in aanraking te komen met de politie, maar niet zulke hele erge vernederingen te moeten ondergaan dat je er iets aan overhoudt. Als ik langer onder dat regime had geleefd, had ik in grote problemen kunnen komen. In plaats daarvan heb ik begrepen hoe een dictatuur is, terwijl het nog uitdagend was. En wij waren in die tijd tegen de dictatuur, want dat was slecht, dus wij waren dan goed. Hedendaagse jongeren hebben dat niet. Ze kunnen alleen in opstand komen tegen geld, en hoe kan iemand nou tegen geld zijn?’

Naast zijn eigen belevenissen heeft Zilahy fascinerend historisch materiaal toegevoegd aan ‘De laatste raamgiraf’. Ook staan er steeds per letter enkele Hongaarse begrippen in met definitie. Het is allemaal zo knap geschreven en bij elkaar gevoegd, dat niets eruit springt als iets dat er niet bij hoort. Alles vloeit moeiteloos in elkaar over. Zonder de draad kwijt te raken of de boel te verwarren, schrijft Zilahy over zijn jeugd, geeft de definitie van enkele woorden, om dat daarna te smeden met een voorval tijdens een demonstratie en dan weer over te gaan naar een historische gebeurtenis. Bij tekst alleen houdt het echter niet op.

Een geheel van beeld en tekst

Het fotograferen is ook een passie van Zilahy. Belangrijk voor hem is niet zomaar overal foto’s van nemen, maar foto’s maken met de bedoeling om verbanden aan te tonen. Het gaat hem niet alleen om wat er uiterlijk te zien is, maar wat erachter schuilt. Zijn foto’s laten niet een scène of een object zien, maar vertellen ook een verhaal. ‘De laatste raamgiraf’ bevat naast foto’s van de hand van de auteur ook cartoons, tekeningen, schetsen en foto’s die met een verborgen camera zijn genomen. Ze maken het boek compleet. Net als de tekst helpen zij het verhaal te vertellen. En net zoals de foto’s diepere lagen hebben, heeft de tekst dat ook. Er zijn betekenissen achter betekenissen te vinden, voor wie goed kijkt, leest en begrijpt. Het boek is een kunstwerk in beweging. Iedere lezing zorgt weer voor nieuwe ontdekkingen. Zilahy heeft er enkele jaren aan gewerkt. Aan Stacey Knecht van the-ledge.com vertelt hij:

‘Ik heb enorm mijn best gedaan om het te versimpelen. Eerst heb ik het raamwerk opgezet, wat me een maand of tien heeft gekost, het raamwerk van associaties en verbindingen, als bij een gebouw. Vervolgens vergde het nog elf maanden om dat raamwerk te laten verdwijnen, om het eruit te laten zien alsof het heel snel was geschreven, in één keer.’

Het schrijven gaat eerst met een potlood, onderwijl lopend. Pagina’s geplakt op de vloer en aan de muren. Hier wordt wat gekrabbeld, daar wordt wat genoteerd. Aan het eind komt alles op zijn plek, na het samenvoegen typt Zilahy de tekst pas op de computer uit. Daarna blijft hij eraan schaven en schaven.

1998: roman debuut

In 1998 werd ‘De laatste raamgiraf’ gepubliceerd in Hongarije. Er werden al gauw zo’n 10.000 exemplaren van verkocht. Het duurde nog tot 2002 voordat we in Nederland een vertaling kregen en het werk van Péter Zilahy konden leren kennen.

Er werd een hoorspel van gemaakt voor de Hongaarse radio. Ook dat bleek een groot succes en werd bekroond met vele prijzen. De Duitsers volgden in 2001; Saarländischer Rundfunk & DeutschlandRadio noemden hun hoorspel ‘Letter A’. Nog had men er niet genoeg van. Tussen 1999 en 2001 werd het boek ontwikkeld als een cd-rom. Daarmee wordt gekeken naar de mogelijkheden van het combineren van literatuur en allerlei nieuwe media. Via de experimenten met interacties en associaties tussen tekst, geluid en beeld heeft de auteur een nieuw genre ontdekt; die van een interactieve literaire film. Al scrollend kan men een persoonlijk plaatsjeswoordenboek van Oost-Europa samenstellen. Het is een viertalige cd-rom:
  • Engels
  • Duits
  • Hongaars
  • Servisch

Verder kwam er een grote interactieve tentoonstelling waarbij beeld en tekst van ‘De laatste raamgiraf’ te zien waren op een nieuwe manier in verschillende musea. Daarbij trad Zilahy zelf ook op. ‘De laatste raamgiraf’ is bij elkaar in zo’n 22 talen uitgekomen en heeft verschillende prijzen gekregen. Een van die prijzen was ‘Book of the Year’ in Oekraïne. Daar kreeg het een bijzondere maatschappelijke plaats.

Inspiratie tijdens de Oranjerevolutie

Vanaf 22 november 2004 ontstonden spontaan protesten in verschillende vormen in Oekraïne. Oorzaak was het verlies van presidentskandidaat Viktor Joesjtsjenko met een klein verschil, van zijn tegenstander Viktor Janoekovitsj. De verkiezingen stonden in feite al vanaf het begin onder zware kritiek. De staatsmedia hadden alleen de campagne van Janoekovitsj verslagen. Intimidatie, omkoping en fraude met uitgebrachte stemmen beïnvloedden de uitkomst van deze verkiezingen ook. Daardoor bleef de macht bij de zittende partij. Daar was de bevolking niet blij mee, want de economische situatie was verslechterd door de oneerlijke wetten waarbij een kleine groep alle rijkdom en macht in handen had. Ook enkele grote Russische bedrijven pikten een graantje mee terwijl de gewone bevolking leed.

Joesjtsjenko riep de bevolking op tot protest tegen de uitslag. Er ontstond een politieke crisis die resulteerde in demonstraties en een volksopstand. Men vreesde zelfs een burgeroorlog dat het land mogelijk zou kunnen splitsen, want Joesjtsjenko was juist weer ongeliefd in het oosten van Oekraïne waar men vooral leeft van de industrie. Men dacht daar dat hij een van de oorzaken was van het stijgen van prijzen van openbare voorzieningen en andere ernstige economische problemen.

Deze demonstraties kregen de naam de Oranjerevolutie, vanwege de kleur die belangrijk was in de campagne van Joesjtsjenko. Een andere naam is Kastanjerevolutie, genoemd naar de kastanjebomen in de straten van Kiev. Beide presidentskandidaten bleven harrewarren over de uitslagen, er kwamen onder meer herverkiezingsronden (de tweede ronde werd gewonnen door Joesjtsjenko). Met de bevolking ging het intussen nog steeds niet geweldig en op een gegeven moment was het voor bijna niemand nog duidelijk wie het land nou echt beter kon maken. Tot en met 2011 werd elke 22 november het begin van de Oranjerevolutie herdacht. In december 2011 werd het echter vervangen door 22 januari als dag van nationale eenheid, toen Janoekovitsj in 2010 president werd.

‘De laatste raamgiraf’ had een grote invloed op de Oranjerevolutie. Het inspireerde activisten in Kiev. Oekraïense auteur Joeri Androekovitsj schreef Zilahy gedurende de demonstraties: ‘Wij leven momenteel in jouw boek.' De tragikomische beschrijvingen uit het boek werden zelfs opgevoerd door activisten in de straten van Kiev. Het was een van die gevallen waarin de kunst het leven imiteerde, en vervolgens het leven de kunst weer imiteerde.

Ander werk

Voor ‘De laatste raamgiraf’, was in 1993 een dichtbundel uitgegeven van Zilahy: ‘Statue under a white sheet ready to jump’. Het kreeg de Móricz Zsigmond Prijs. In 2007 kwam zijn boek ‘Three plus 1’ uit die inmiddels in zeven talen verkrijgbaar is. Het is een collectie van proza bestaande uit verschillende genres, in de vorm van een reisgids, dagboek en het korte verhaal. Verder schreef Zilahy het toneelstuk ‘Hosszú út közelre’ dat in 2007 in Duitsland werd opgevoerd onder de titel ‘Der lange Weg nach nebenan’. Het is gepubliceerd in het Duits in 2008 en in het Kroatisch in 2012. Daarnaast schrijft Zilahy regelmatig essays en korte verhalen voor de Frankfurter Allgemeine Zeitung, The Guardian en The New York Times.

Lezingen geeft Zilahy ook en wel in verschillende instituten wereldwijd, waaronder New York University. In 2008 trad hij zelfs op in de Symphony Space voor een publiek van 840 mensen op Broadway, waarbij hij met humor vertelde over zijn belevenissen. Op YouTube zijn daar enkele filmpjes van te vinden. Reizen doet Zilahy dus nog altijd veel. Vooral naar Indonesië gaat hij vaak. Zijn werk is daar populair. Hij vertelde eens dat hij gesprekken met lezers leuk vindt wanneer hij in een ander land is, want:

‘ik ben nieuwsgierig naar de plaatselijke gewoonten, de manier waarop mensen hun dagelijkse levens benaderen; de manier waarop zij bewegen, de woorden die zij gebruiken. Soms leer je een idioom, die veel vertelt over hoe mensen daar naar de wereld kijken. De ‘zon’ in Indonesië is ‘matahari’ of ‘het oog van de dag’. Ik hoef niet uit te leggen waarom dit een inspiratie is voor een auteur.’

Van literaire internet magazine ‘Link Budapest’ was hij verder redacteur van 1997 tot 1999. Als hoofdredacteur van ‘The World Literature Series’ heeft Zilahy naast veel auteurs ook Arnon Grunberg bij het Hongaarse publiek bekend gemaakt.

Waarom iets schrijven dat anderen ook kunnen?

Bij het vertellen over de veelzijdigheid van Zilahy is er altijd kans dat je beschrijving niet compleet is. Zijn werk en interesses zijn zo divers, dat niemand hem echt in een woord heeft kunnen vangen. Zilahy wil dat liever ook niet, want hij wil altijd nieuw materiaal blijven creëren. Iets wat alleen hij kan doen met zijn invalshoek en ervaringen.

‘Waarom zou ik iets schrijven dat anderen ook zouden kunnen schrijven?’
© 2015 - 2024 Sadya, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
De SonderwegtheseDe SonderwegtheseIn het debat over de Sonderweg, ofwel de Sonderwegthese, wordt er een verklaring gezocht voor de ontsporing van de Duits…
Industriële revolutieDe industriële revolutie is een belangrijke gebeurtenis geweest in de geschiedenis? Maar hoe kwam deze tot stand en ware…
De culturele revolutie en de Rode Gardisten in ChinaDe culturele revolutie en de Rode Gardisten in ChinaDe culturele revolutie van 1966 in China door de Rode Gardisten was bedoeld om een nieuw China op te bouwen. Maar wat wa…
Vlag van HongarijeVlag van HongarijeRood. Wit. Groen? Ja, ook deze vlag bestaat en behoort tot een Europees land. Dit land is Hongarije. De Hongaarse vlag l…

Schrijvers 20e eeuw: Godfried Bomans - leven en werkSchrijvers 20e eeuw: Godfried Bomans - leven en werkOp 22 december 1971 overleed de grenzeloos populaire schrijver Godfried Bomans. Hij was niet alleen bekend geworden door…
Schrijvers 20e eeuw: Theo ThijssenSchrijvers 20e eeuw: Theo ThijssenDe schrijver Theo Thijssen (1879-1943), zoon van een Amsterdamse schoenmaker en winkelier uit de Jordaan, leidde een dru…
Bronnen en referenties
  • http://moreintelligentlife.com/story/péter-zilahy039s-quotthe-last-window-giraffequot
  • https://www.youtube.com/watch?v=sBNcIZCrV28
  • http://www.the-ledge.com/HTML/conversation.php?ID=42&lan=n
  • http://www.zilahy.net/zilahy19.html
  • https://nl.wikipedia.org/wiki/Péter_Zilahy
  • https://en.wikipedia.org/wiki/Péter_Zilahy
  • http://www.thejakartapost.com/news/2013/02/06/peter-zilahy-the-non-fiction-connection.html
  • https://nl.wikipedia.org/wiki/Oranjerevolutie
Sadya (43 artikelen)
Laatste update: 30-05-2019
Rubriek: Kunst en Cultuur
Subrubriek: Biografie
Bronnen en referenties: 8
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.