Baron von Münchhausen - biografie van een leugenbaron

Baron von Münchhausen behoort tot de beroemdste personages uit de wereldliteratuur. In de loop der jaren was deze 'leugenbaron' de inspiratiebron voor enorme hoeveelheden romans, verhalenbundels, kinderboeken, strips, films en tv-series. In 1785 publiceerde Rudolf Erich Raspe het eerste boek over hem: 'Baron Munchausen's Narrative of his Marvellous Travels and Campaigns in Russia.' Een ander invloedrijk boek over deze baron is de 'Wunderbare Reise' van Gottfried August Bürger uit 1786.

• Biografie Baron von Münchhausen
• Artikelen
• Rudolf Erich Raspe
• Schulden en gestolen edelstenen
• Schrijver van Baron Munchausen's Narrative
• Anoniem succes
• Schrijfwijze van de naam van de leugenbaron: Munchausen of Von Münchhausen
• Gottfried August Bürger
• Vele versies van Von Münchhausen
• Raspe of Bürger
• Voorbeelden van verhalen van Baron von Münchhausen
• Het paard aan de kerktoren
• Jachtverhalen: de kersenpit
• Kanonskogel als vervoermiddel
• De logica van de leugenbaron
• Andere leugenbaronnen

Biografie Baron von Münchhausen

Veel mensen veronderstellen dat Baron von Münchhausen, de hoofdfiguur van zoveel totaal absurdistische verhalen, een puur fictief personage is. Toch heeft er werkelijk een Duitse edelman bestaan, die hiervoor de inspiratiebron was: Karl Friedrich Hieronymus Baron von Münchhausen. Hij werd op 11 mei 1720 geboren in Bodenwerder. Rond zijn achttiende had hij zich aangesloten bij het Russische leger. Von Münchhausen werkte zich op den duur op tot de rang van kapitein bij de cavalerie. Tijdens de veldtochten van de Russen tegen de Turken maakte de Duitse edelman allerlei avonturen mee.

Rond zijn veertigste kwam er een einde aan zijn avontuurlijke bestaan. Baron von Münchhausen trok zich terug op zijn landgoed, dat aan de rivier de Wezer lag. Hij ontving er veel bezoekers en hield ervan om hen over zijn vroegere avonturen te vertellen. Von Münchhausen was een rasverteller en hoe vaker hij zijn verhalen vertelde, des te smeuïger ze werden.

Artikelen

In 1781 en 1783 verschenen er in een Berlijns tijdschrift artikelen waarin anekdotes van Baron von Münchhausen werden naverteld. Het was onbekend wie deze artikelen had geschreven. De baron was beslist niet blij met deze publicaties. Hij had zijn verhalen alleen maar bedoeld als vermaak voor z'n bezoekers en hij had ze zeker niet voor de openbaarheid bestemd. De anekdotes in het tijdschrift waren daarnaast ook nog vele malen absurder en overdrevener dan de oorspronkelijke verhalen van de baron. Hij voelde zich hierdoor extra erg voor gek staan; het leken parodieën op zijn oorspronkelijke verhalen.

Tot zijn verbazing bleef het niet bij die twee artikelen, maar verschenen er in de daaropvolgende jaren ook allerlei boeken, waarin meer en meer absurde verhalen stonden over Baron von Münchhausen. Die verhalen hadden steeds minder te maken met de werkelijk bestaande baron. Toen de echte Baron von Münchhausen op 22 februari 1797 overleed, was de fictieve baron van Münchhausen inmiddels wereldwijd uitgegroeid tot een beroemd literair personage.

Rudolf Erich Raspe

Wie was de auteur die de werkelijke baron omvormde tot een literair figuur? Dat was de Duitser Rudolf Erich Raspe. Hij werd in Hannover geboren in 1736. Raspe was eigenlijk een zeer getalenteerde wetenschapper, die onder meer actief was als geoloog, filoloog, natuurkundige, archeoloog en letterkundige. In 1763 baarde hij bijvoorbeeld opzien met het geologische boek 'Specimen historiae naturalis globi terraquei', oftewel de 'Inleiding tot het ontstaan van de Aardbol'.

Schulden en gestolen edelstenen

Naast zijn vele talenten had Raspe echter ook veel duistere kanten. Hij maakte vaak schulden en is er diverse malen op betrapt dat hij middels oplichting aan geld probeerde te komen om die schulden te voldoen. Zo werkte hij ooit voor een Duitse landgraaf als conservator van diens verzameling edelstenen en oude munten. Raspe stal toen edelstenen uit die verzameling van z'n werkgever om ze te verkopen. Het kwam echter uit en Raspe moest op de vlucht slaan. Zo kwam hij in Engeland aan. Daar bleef Raspe z'n oude gewoontes herhalen: hij kwam weer in de schulden en probeerde diverse malen via oplichting aan geld te komen.

Schrijver van Baron Munchausen's Narrative

Raspe was echter ook een zeer goed schrijver en in zijn zoektocht naar extra inkomsten om z'n schuldenput te dempen, ging hij ook bepaalde artikelen en boeken schrijven waarmee hij zoveel mogelijk geld probeerde te verdienen. Hij kende Baron von Münchhausen en diens verhalen. Raspe besloot hem als inspiratiebron te gebruiken. Waarschijnlijk was Raspe reeds de auteur van de twee artikelen die in 1781 en 1783 verschenen. In ieder geval was hij de schrijver van het eerste boek dat in 1785 over de leugenbaron verscheen: Baron Munchausen's Narrative of his Marvellous Travels and Campaigns in Russia.

Anoniem succes

Het boekje dat Raspe over de baron schreef, telde minder dan vijftig pagina's. Het werd echter een groot succes. Er verschenen veel herdrukken en binnen enkele jaren werd het in allerlei andere landen vertaald. Ook inspireerde het allerlei andere auteurs om eveneens over Baron von Münchhausen te schrijven. Raspe had het boek echter anoniem gepubliceerd. Het werd tijdens zijn leven niet openbaar bekend dat hij de auteur was. Raspe overleed in 1794. Pas ruim 50 jaar na zijn dood werd onthuld dat hij de auteur was van het oorspronkelijke boek over de leugenbaron.

Schrijfwijze van de naam van de leugenbaron: Munchausen of Von Münchhausen

De schrijfwijze die Raspe gebruikte voor de naam van z'n hoofdpersoon was net iets anders dan de naam van de echte baron. Raspe noemde hem Baron Munchausen in plaats van Baron von Münchhausen. De verschillen zijn: het tussenvoegsel 'von', de 'umlaut' op de letter u en de tweede h in zijn achternaam. In veel Engelstalige landen is men dit literaire personage ook altijd 'Baron Munchausen' blijven noemen.

In veel andere landen is men echter de officiële schrijfwijze van de werkelijk bestaande baron ook gaan gebruiken als schrijfwijze voor het fictieve personage: Baron von Münchhausen. Dit gebeurde met name onder invloed van Duitse publicaties, waarin die oorspronkelijke naam werd gebruikt. In Nederlandse publicaties wordt hij meestal 'Baron von Münchhausen' genoemd, maar soms ook wel ‘Baron van Münchhausen’, waarbij men dus het Duitse 'von' vervangt door het Nederlandse 'van'.

Gottfried August Bürger

Een andere auteur die een belangrijke rol heeft gespeeld bij de ontwikkeling van het personage Baron von Münchhausen is de Duitser Gottfried August Bürger. Hij werd geboren in december 1747 en overleed in juni 1794. Bürger was een belangrijke en invloedrijke dichter. Zo wordt hij beschouwd als één van de grote grondleggers van de zogenaamde 'Duitse kunstballade'. Zijn stijl werd tijdens zijn leven echter ook heftig bekritiseerd. Beroemd is de polemische aanval van Friedrich von Schiller tegen hem in 1791, getiteld 'Besprechung von Bürgers Gedichten'.

Naast zijn hoogdravende dichtwerk produceerde Bürger ook proza. Zo publiceerde hij in 1786 het eerste Duitstalige boek met avonturen van Baron von Münchhausen. Dit was zeker geen letterlijke vertaling van het boek van Raspe. Bürger had een andere schrijfstijl, maar breidde vooral ook de avonturen van de baron uit met andere absurde 'leugenverhalen', volksverhalen, anekdotes, enzovoort.

Vele versies van Von Münchhausen

Daarmee werd de toon gezet voor heel veel publicaties van andere auteurs over Baron von Münchhausen. Talloze boeken zijn er sindsdien over de leugenbaron gepubliceerd en de meeste auteurs zagen in het schrijven over die baron vooral een uitdaging, om met een eigen stijl en de eigen fantasie nog iets extra's toe te voegen aan deze leugenverhalen.

Raspe of Bürger

Het is een eeuwige discussie tussen de liefhebbers van de avonturen van Baron von Münchhausen: welk boek was het beste, de oerversie van Raspe, of de eerste bewerking door Bürger? Willem Frederik Hermans liet daar geen enkele twijfel over bestaan: hij was een groot bewonderaar van de 'grandioze stijl' van Raspe. Bij Bürger waren volgens W.F. Hermans de avonturen van de baron nog wel 'geestig', maar ze misten de 'zwarte humor' en de scherpte van Raspe. Ook Godfried Bomans verkondigde dat hij de versie van Raspe verkoos boven alle andere, latere versies.

Jeroen Brouwers gaf daarentegen de voorkeur aan de 'Wunderbare Reise' van Bürger, boven de versie van Raspe. Hij prees vooral dat de baron in de verhalen van Bürger veel menselijker was gemaakt, terwijl de hoofdpersoon bij Raspe volgens hem 'een snoever en niet veel méér' was.

Voorbeelden van verhalen van Baron von Münchhausen

Het paard aan de kerktoren

Een beroemde anekdote die in veel boeken over de Baron von Münchhausen in het eerste hoofdstuk wordt verteld, gaat over een tocht van hem per paard door een heftige sneeuwstorm. Toen het avond werd bond de baron z'n paard vast aan een soort paaltje dat boven de sneeuw uitkwam; hij dacht dat het een deel van een boomstronk was.

De baron ging vervolgens slapen in de open lucht, op de sneeuw. Toen hij de volgende ochtend wakker werd, was door de ingetreden dooi de sneeuw merendeels verdwenen. Tot zijn verbijstering zag hij, dat z'n paard bovenaan de kerktoren hing. Blijkbaar had het de voorgaande dag zo extreem hard gesneeuwd, dat daardoor bijna het hele dorp door een werkelijk reusachtig pak sneeuw was bedekt. Het enige wat uiteindelijk nog boven de sneeuw uit had gestoken was de spits van de kerktoren, die Baron von Münchhausen 's nachts aan had gezien voor een stuk van een boomstronk.

Jachtverhalen: de kersenpit

Veel avonturen gaan over de jacht. De baron was een fervente jager en vertelde graag hoe hij op allerlei absurde manieren extreem veel wild ving. Maar hij maakte ook andere absurde zaken mee. Zo waren ooit z'n kogels op, waarna hij besloot om met kersenpitten te schieten. Met zo'n pit trof hij een hert, dat op de vlucht sloeg. Een jaar later zag hij dat hert weer lopen. Tot zijn verbijstering zag de baron dat er op de kop van het hert een complete kersenboom groeide, die ontstaan was uit de pit die de baron het voorgaande jaar in diens kop had geschoten.

Kanonskogel als vervoermiddel

Ook gaan veel verhalen over zijn avonturen op en rond het front als militair. Beroemd is zijn poging om in een vijandige stad te spioneren. De baron deed dit door op een kanonskogel te springen die werd afgeschoten. Terwijl hij boven de vijandige stad zweefde, besefte de baron dat hij ook weer terug moest. Daarom sprong hij over naar een vijandige kogel die door de lucht zweefde en zo keerde hij weer terug in het eigen militaire kamp.

De logica van de leugenbaron

Een ander typerend verhaal van Baron von Münchhausen gaat erover dat hij ooit wegzakte in het drijfzand van een moeras en dat hij zichzelf toen redde door zich aan z'n eigen haren omhoog uit het moeras te trekken. Ook befaamd zijn diverse verhalen waarin de baron vertelde dat hij de maan had bezocht.

Wat de avonturen van de leugenbaron mede zo fascinerend en amusant maakt, is de absurde logica die wordt gevolgd. Zo probeerde in één van de verhalen iemand tijdens een ijskoude dag op een hoorn te blazen. Het lukte hem echter niet om er klanken uit te ontlokken. Later, toen ze binnen waren en de hoorn toevallig bij de kachel stond, kwamen er ineens allerlei klanken uit die hoorn. De logica hierachter is, dat het buiten zo koud was dat de klanken meteen bevroren waren en dat ze binnen door de warmte van de kachel alsnog tot leven kwamen.

Andere leugenbaronnen

In allerlei culturen over de gehele wereld bestaan volksverhalen die qua genre erg lijken op de verhalen van de Baron von Münchhausen. Deze verhalen vol absurdistische overdrijvingen en grootheidswaan worden vaak 'leugenverhalen' genoemd. Omdat Baron von Münchhausen 's werelds beroemdste verteller van dergelijke leugenverhalen is en ook veel latere vertellers door hem werden geïnspireerd, heeft men de bijnaam 'leugenbaron' voor mensen die veel verhalen uit dit genre vertellen. Een voorbeeld hiervan is de Friese leugenbaron Jan Hepkes, een legendarische verhalenverteller uit Surhuisterveen.

Lees verder

• Jan Hepkes Wouda - biografie van de Friese leugenbaron