Jan van Eyck, uitvinder olieverf; Middeleeuwse schilderkunst

De middeleeuwse schilderkunst kent vele stijlperioden, grofweg te verdelen in de hoofdstromingen Romaans, Gotisch en de periode van de Renaissance. Jan van Eyck wordt ingedeeld bij de Gotiek. Zijn manier van schilderen is voor die tijd vernieuwend te noemen, niet alleen door zijn techniek maar ook door zijn materiaalgebruik. Te denken valt hierbij aan het gebruik van olieverf.

Jan van Eyck

Jan van Eyck werd naar alle waarschijnlijkheid geboren in Maastricht rond het jaar 1390. Hij overleed op 9 juli 1441 te Brugge.
Van 1422 tot 1423 werkte hij voor Jan van Beieren (Jan zonder genade), behorend tot Het Beierse Huis dat van 1354 tot 1433 over Holland en Zeeland regeerde. In diens slot te 's-Gravenhage bracht Van Eyck meerdere versieringen aan.

Met Filips de Goede reisde hij vanaf 1425 vanuit Lille (Rijsel) door grote delen van Europa. Op een van die reizen vergezelde hij zijn heer naar Portugal (1428). Daar portretteerde hij de aanstaande bruid van Filips de Goede, Isabella.

In 1433 vestigde hij zich in Brugge. Daar schilderde hij, samen met zijn broer Hubert, zijn bekendst geworden werk
"de aanbidding van het Lam Gods". Deze polyptiek is te zien in de Sint Baafskathedraal te Gent. Het meesterstuk is gebaseerd op de Openbaring van Johannes. Het altaarstuk werd ingewijd op 6 mei 1432.

Op de buitenkant van het gesloten altaar staat de inscriptie te lezen die duidelijk maakt wie de maker geweest is:
"P(i)ctor (H)ubertus (e)eyck maior quo nemo repertus
Incepit ponsus q(uo)d Johannes arte secundus
(Frater percevit) Judoci Vyd prece fretus
VersU seXta Mal Vos Col.LoCat aCta tUerI."

Vertaald:
"De schilder Hubert van Eyck, groter dan wie niemand werd gevonden
begon het zware werk, dat (zijn broer) Johannes,
de tweede in de kunst (voltooide)
gevolg gevende aan het verzoek van Jodocus Vyd.""

Hubert van Eyck is gestorven in 1426, tijdens het werk aan het altaarstuk. Zijn broer Jan, toen nog als mindere gezien van Hubert, heeft het werk voltooid. Als de in kapitaal afgedrukte letters zelfstandig gelezen worden, geven ze het jaartal 1432, het jaar van voltooiïng.

Overige werken

Enkele bekende werken van Jan van Eyck zijn:

• De Madonna met kanselier Rolin (Parijs)
• De Madonna met kanunnik Van der Paelen (Brugge)
• De Madonna van Lucca (Frankfort)
• De Madonna in de kerk (Berlijn)
• De Heilige Hiëronymus in zijn werkkamer
• Margaretha, de vrouw van de schilder (Brugge)
• De man met de tulband (Londen)
• Arnolfini en zijn vrouw (Londen)

Nauwkeurige observatie

Jan van Eyck staat bekend voor zijn nauwkeurige waarneming van de werkelijkheid. Zijn schilderijen, met name zijn portretten, krijgen hierdoor een zeer realistisch karakter. Tevens werkt hij -iets wat hij gemeen heeft veel andere Vlaamse schilders uit die tijd- zeer gedetailleerd.
Als voorbeeld van de genoemde detaillering kan genoemd worden het wereldberoemde schilderij "Arnolfini en zijn vrouw."
Het schilderij, gesitueerd in een kamer die over het algemeen als het bruidsvertrek wordt gezien, is heel nauwkeurig geschilderd. In de planken van de vloer is elke houtnerf aangegeven; de haren van het hondje op de voorgrond zijn minutieus weergegeven, de stofuitdrukking is perfect, enz., enz.
Door deze uiterst nauwkeurige weergave van de werkelijkheid, -behoudens de perspectivische onmogelijkheden- ontstijgt Jan van Eyck de traditionele werkwijze van de middeleeuwse schilder.
Toch heeft Jan van Eyck zich niet los kunnen maken van het schilderen van verborgen boodschappen, die in elk schilderij werden meegegeven. De symboliek van de Middeleeuwen is in het schilderij "Arnolfini en zijn vrouw" overduidelijk aanwezig.
In de lichtkroon brandt slechts één kaars, het symbool van Christus, de wel aanwezige maar onzichtbare bruidsgetuige. De kristallen kralen van de halsketting symboliseren, evenals de spiegel, de maagdelijkheid. De vruchten, slechts even geraakt door het licht, moeten gezien worden als de deugden uit het verloren paradijs. Het hondje staat symbool voor de echtelijke trouw.

In de spiegel is nog een glimp te zien van de schilder, die naar alle waarschijnlijkheid één der bruidsgetuigen is geweest, gezien de inscriptie "Johanes de Eyck fuit hic."

Tempera en olieverf

De overlevering wil dat de gebroeders Van Eyck de uitvinders van de olieverf zijn geweest, hoewel over de waarheid van deze bewering veel gediscussieerd is.
Hoe het ook zij, Jan van Eyck heeft het schilderen met olieverf in elk geval geperfectioneerd.
De schilders kochten in die tijd geen van te voren klaargemaakte verf in potten of tubes, maar zij moesten het zelf maken. Zij bereidden zelf de pigmenten, uit planten en mineralen. Deze verfstoffen werden tussen stenen tot poeder gewreven. Dan voegden zij er vloeistof aan toe om het geheel tot een pasta te maken. De hele Middeleeuwen door was het hoofdbestanddeel van die vloeistof eiwit geweest. Dat was heel geschikt, maar het had als nadeel dat het te snel droogde.
Het schilderen met dit soort verf werd tempera genoemd.
Deze manier stond Jan van Eyck echter niet toe heel minutieus penseelstreekje na penseelstreekhe te zetten, de verf droogde te snel. Door olie toe te voegen werd de droogtijd van het werk veel langer. Hierdoor kon hij accurater en veel nauwkeuriger werken. Ook kon hij doorschijnende kleuren maken, door in lagen te schilderen, waardoor zijn schilderijen een prachtige, transparante glans kregen.

Overgangstijd

Velen zien Jan van Eyck niet meer als een schilder van de Middeleeuwen, maar als een vertegenwoordiger van de zich aandienende Renaissance.
Als argumenten hiervoor worden dan onder andere genoemd zijn precieze weergave van de werkelijkheid, het afbeelden van niet-religieuze onderwerpen en het vermelden van zijn naam, zoals op het hierboven besproken schilderij "Arnolfini en zijn vrouw."
Toch is duidelijk dat hij zich niet helemaal aan de Middeleeuwse traditie ontworsteld heeft, gezien de symbolische betekenis van veel voorwerpen op zijn schilderijen en het krampachtig omgaan met de perspectief. Het is daarom niet teveel gezegd als wij Jan van Eyck een plaats geven in de overgangstijd van Middeleeuwen naar Renaissance.