Het leven en werk van Dante Alighieri

Dante betekent zowel in het Latijn als in het Italiaans ‘de gevende’. Er wordt gezegd dat niemand anders die deze naam kreeg, de naam waardig was. Hij was de Dante die de waardigheid van de Florentijnse taal openbaarde en door wie alle schoonheid van de taal werd ontplooid in metrum en ritme. Hij wekte de dode poëzie weer tot leven.

Dante Alighieri (1265 - 1321)

Studie

Dante wordt geboren in Florence, volgens de oude geschriften de edelste van alle Italiaanse steden en gesticht door de Romeinen. Nadat Dante heeft leren lezen en schrijven, beperkt hij zich niet tot kinderspelletjes, maar wijdt zich op zeer jonge leeftijd al aan de zogenaamde ‘vrije kunsten’: grammatica, dialectica, meetkunde, rekenkunde, sterrenkunde en muziek.
Wat ouder, legt hij zich toe op de bestudering van poëtische werken en de interpretatie van hun diepere betekenis, hij raakt vertrouwd met de poëzie van onder andere Vergilius, Ovidius en Horatius en doet zijn best om hun voorbeeld te volgen door zelf verheven gedichten te schrijven.
Hij beseft dat poëtische werken historische of filosofische waarheden bevatten en dat daardoor het begrijpen van poëzie onmogelijk is zonder kennis van geschiedenis en filosofie. Hij studeert ijverig en legt zich voornamelijk toe op de theologische tak van de filosofie. Zijn studie begint in Florence, van daar gaat hij naar Bologna en later naar Parijs.

Beatrice

Als Dante negen is, ontmoet hij Beatrice, 8 jaar oud. Ze is welopgevoed en vriendelijk en heeft een manier van doen en praten die ernstiger en bescheidener is dan dat bij haar leeftijd past. Daarbij is ze zo mooi dat velen haar op een engeltje vinden lijken. Op dat feest wekt Beatrice voor het eerst Dante’s liefde, hij sluit haar in zijn hart waaruit ze nooit meer verdwijnt.
In de loop der jaren schenkt niets hem zoveel rust en genoegen als slechts haar aanblik. Daarom ook legt hij altijd zijn bezigheden neer om naar die plaats te gaan, waar hij verwacht haar te kunnen zien. In de ‘ Vita Nuova’ schrijft hij daar herhaaldelijk over.
Geen van beiden echter heeft ooit met een blik of woord uiting gegeven aan hun lust, noch hun liefde. Voor Dante betekent zijn liefde voor Beatrice zorgen, weeklachten, verdriet en tranen.

De naam Beatrice betekent: zij die gelukkig maakt. Dante zij dat zij de glorierijke vrouwe van zijn geest is. Ze is voor hem een verwijzing naar de hemel, een wonder dat God op aarde heeft verricht. In het laatste hoofdstuk van Vita Nuova zegt Dante dat hij hoopt ooit over haar dingen te kunnen zeggen, die nog nooit over een vrouw gezegd zijn. Het kan zijn dat hij daarmee de Goddelijke Komedie bedoelde, naar alle waarschijnlijkheid was hij toen al begonnen dit te schrijven.

Beatrice sterft als ze slechts 25 jaar oud is. Dit veroorzaakt bij Dante zoveel pijn en verdriet dat zijn naast verwanten en vrienden geloven dat alleen zijn dood daar een einde aan kan maken, hij laat zich door niemand troosten. Dag en nacht zijn gelijk, want er verstrijkt geen uur waarin hij geen overvloedige hoeveelheid tranen vergiet.

Na enkele maanden beseft Dante dat hij met al zijn tranen en verdriet zijn verloren geliefde niet kan terughalen. Hij begint te luisteren naar de troost en goede raad van zijn vrienden, die een vrouw voor hem zoeken om hem zijn verdriet te doen vergeten, maar ook om hem op te vrolijken. Dante trouwt met deze vrouw, Gemma Donati en krijgt twee zonen en een dochter. Als zijn dochter in het klooster treedt, neemt ze daar de naam van Beatrice aan.
Zijn vrouw echter, kan Dante niet echt gelukkig maken, zijn hart, vervuld van Beatrice, rouwt nog altijd om zijn verloren geliefde.

Het openbare leven van Dante

Dante begint zich te wijden aan het bestuur van zijn stad. Al snel lijkt alle vertrouwen en hoop van het volk op hem gevestigd te zijn. In die tijd is Florence verdeeld in twee partijen en dankzij de verrichtingen van hun vakkundige leiders zijn beide partijen heel machtig zodat nu eens de ene en dan weer de andere de stad bestuurt, tot ongenoegen van de andere partij. Dante wil de verdeelde bevolking van zijn stad verenigen. Omdat hij in zijn eentje geen derde partij kan oprichten die op rechtvaardige wijze de onrechtmatigheid van de andere twee partijen ongedaan kan maken, treedt hij toe tot de partij die naar zijn mening de verstandigste en rechtvaardigste is en op de beste wijze de belangen van de bewoners en stad zelf behartigt.
Haat en wrok worden echter elke dag sterker, zodat de partijleden tot grote verwarring meermalen naar de wapens grijpen, verblind door woede. Dante’s partij delft het onderspit en in korte tijd wordt Dante uit zijn stad verjaagd en worden samen met hem, alle leiders van zijn partij, als aartsvijanden van de staat veroordeeld tot eeuwigdurende ballingschap.
Dante laat zijn gezin achter in Florence en vestigt zich, na veel omzwervingen, uiteindelijk in Romagna waar hij in 1321 sterft. Zijn zoons hebben zich in ballingschap voor zijn dood bij hem gevoegd.

Zijn bekendste werken

Vita Nuova

Vita Nuova werd enkele jaren na de dood van Dantes geliefde Beatrice samengesteld uit eerder geschreven gedichten. De essentie van dit werk ligt in de ontleding van het innerlijke proces van Dante.
Het streven van Dante in dit werk is morele vervolmaking. Zoals ook in de Goddelijke Komedie (die hij later schreef dan Vita Nuova) is Beatrice hierin de middelares tussen God en de mens en zoals ook in de Goddelijke Komedie worden hier gedachten, emoties en rationaliteit harmonisch met elkaar verbonden. Dante weet verstand en gevoel, hart en hersenen op een sublieme manier te verbinden en tot eenheid te maken.

De Goddelijke Komedie (La Divina Commedia)

In zijn rol als medebestuurder van de stad, ziet Dante hoe de mensen leven en ziet hij de misstappen die de mens maakt, hij beseft hoe degenen die zich bij de grote (foute) massa aansluiten, zich zouden moeten schamen. Hij wil door middel van een groots poëtisch werk de slechten bestraffen, de goeden belonen en zelf eeuwige roem verwerven.

Als hij 35 is, begint hij met het schrijven van wat hij later de Komedie noemt en wat hij verdeelt in 3 delen, beginnend bij de bestraffing van de slechte mens en eindigend met de beloning van de goede, omdat hij tot de conclusie komt dat er drie categorieën mensen bestaan; de slechten, degenen die spijt kregen van hun slechtheid en hun leven beterden en de deugdzamen.

Met het schrijven van de Goddelijke Komedie behoort Dante tot de top van de wereldliteratuur. Zijn werk wordt op één lijn gesteld met andere grootse schrijvers als Vergilius, Shakespeare en Goethe.
De Goddelijke Komedie bestaat uit ruim 14.000 verzen, in eerste instantie heette het alleen Commedia, de naam Divina is er later aan toegevoegd door Boccaccio, die daarmee zijn bewondering voor het werk tot uitdrukking bracht.

In het werk is Dante zowel de verteller als de hoofdpersoon, hij beschrijft een denkbeeldige reis die hij maakt als hij 35 jaar is, door de drie rijken van het hiernamaals: hel, louteringsberg en paradijs. De tocht begint op Goede Vrijdag, duurt 7 dagen en Dante wordt vergezeld door achtereenvolgens de Romeinse dichter Vergilius (voor wie hij een enorme bewondering heeft), zijn geliefde Beatrice en de mysticus Bernardus van Clairvaux die hem het laatste stukje vergezelt als Beatrice haar plek in de hemelsfeer (de candida rosa) waarin zij verblijft, weer heeft ingenomen. Zij steunen hem in zijn moeilijkheden en leiden hem vanuit de diepste ellende van het kwaad naar de uiteindelijke ontmoeting met God.

De reis die Dante maakt in de Goddelijke Komedie

De hel
Dante’s reis begint in de hel, deze heeft de vorm van een enorme trechter die spits naar het middelpunt van de aarde afloopt. Het is er somber, troosteloos, de lucht is vol dreiging en wanhoop en het schemert. Het landschap is onherbergzaam met rotsen, hete zandvlakten, ijs, doornige kreupelbossen, woest stromende rivieren en stinkende moerassen.
De toegangspoort tot de hel draagt het opschrift: Laat varen alle hoop, gij die hier binnentreedt. Dante gaat met Vergilius deze poort naar binnen en komt in het rijk der doden waar deze zonder hoop op redding hun straf ondergaan, naar gelang de aard van hun zonde, de zogenaamde wet van de contrapasso. Dante praat tijdens zijn tocht door de hel met verschillende zondaars, stuit op monsters en duivels en moet moeilijkheden het hoofd bieden. Tenslotte bereikt hij op het diepste punt van de hel Lucifer, het Kwaad. Daarna klimt hij aan de andere kant van de hel door een smalle gang weer omhoog naar de aarde.

De louteringsberg
Terug op aarde komt hij aan de voet van de louteringsberg terecht. Deze berg ligt midden in zee op een eiland en verheft zich hoog ten hemel. De sfeer is lieflijk, vreedzaam, er zijn kabbelende beekjes, fris gras, zoete geuren en de natuur is er vol bloesem en groen. Op de top van de louteringsberg bevindt zich het aardse paradijs waar de boom der kennis groeit. Op de louteringsberg bevinden zich de berouwvolle zondaars die boeten voor hun zonden, zij zijn niet zoals de verdoemden in de hel, voor eeuwig veroordeeld, maar mogen na hun loutering opstijgen naar de hemel. De berg is ingedeeld volgens de zeven hoofdzonden: trots, afgunst, toorn, traagheid, gierigheid, vraatzucht en wellust. In het aards paradijs moet Dante afscheid nemen van Vergilius, die hem als heiden (hij stierf voor de geboorte van Christus en is daardoor niet gedoopt) niet mag vergezellen in het paradijs. Deze taak is voor Beatrice.

De hemel
Beatrice voert Dante in een snelle vlucht ten hemel, die is opgebouwd uit negen hemelsferen, de Maan, Mercurius, Venus, de Zon, Mars, Jupiter, Saturnus, de Vaste Sterren en het Primum Mobile. Daarachter bevindt zich het empyreum met de Candida Rosa, een immens amfitheater in de vorm van een sneeuwwitte roos die rechtstreeks het licht van God ontvangt. Engelen zweven door de hemel en alles is vervuld van blijdschap en vrede. Voor Dante is het paradijs een hemel van licht en liefde. Hij ontmoet er vele gelukzaligen met wie hij gesprekken voert. Hoe hoger hij komt, hoe minder stoffelijk de zielen zijn, maar zich zichtbaar maken als lichtschijnsels, fonkelingen en vlammen. In de hoogste hemel, het Primum Mobile ziet Dante negen cirkels die om een stralend middelpunt draaien; de negen engelenkoren die God omringen. Beatrice neemt haar plaats in de candida rosa weer in en door het gebed van Bernardus van Clairvaux kan Dante uiteindelijk God aanschouwen.

De Goddelijke Komedie staat bol van metaforen, de door Dante beschreven reis is een geestelijk opgang van de ziel naar God, ruim gezien kan deze reis worden toegepast op de geestelijke ontwikkeling van een ieder die streeft naar zedelijke vervolmaking. Deze ontwikkeling is verdeeld in drie hoofdfasen: de Hel (de toestand waarin de mens zich bewust wordt van zijn zondigheid), de Louteringsberg (het proces waar de mens zich probeert los te maken van het kwaad) en het Paradijs (het moment waarop de mens de hoogste liefde bereikt, namelijk God).
In het werk komen tal van allegorische figuren voor, te beginnen bij zijn gidsen tijdens deze reis; Vergilius symboliseert het menselijk verstand dat de mens inzicht in goed en kwaad kan verschaffen, Beatrice symboliseert het geloof dat de mens dichter bij God kan brengen en Bernardus symboliseert de mystiek die ervoor kan zorgen dat de mens zich aan God overgeeft.
Anders gezegd: op aarde is het menselijk verstand voldoende om een goed mens te zijn, om Gods aanwezigheid echter te aanvaarden, is geloof nodig en om de ziel geheel in God te laten opgaan, is mystieke extase nodig.

De hele Divina Commedia zit vol met dit soort symboliek, waarvan de interpretatie soms erg voor de hand ligt, maar vaak ook grote moeilijkheden en twijfels oproept. Over heel wat verzen en passages van het werk, raken lezers nooit uitgedacht en geleerden nooit uitgeschreven. Steeds worden er nieuwe betekenissen opgeroepen en oude verklaringen verworpen. Na de bijbel is de Goddelijke Komedie dan ook het meest bestudeerde en verklaarde werk uit de wereldliteratuur.