De oorsprong van de poppenkastpop

Het spelen met poppenkastpoppen is al zeer oud. In het oude Egypte werden al poppenkastpoppen gebruikt om godsdienstige spelen op te voeren. In Nederland is de poppenkast vooral voor kleine kinderen. De bekendste poppenkastpoppen zijn Jan Klaassen en zijn vrouw Katrijn. Wat valt er te vertellen over het ontstaan van de poppenkast.

Het verschijnen en verdwijnen van de poppenkast

In het oude Egypte werden godsdienstige vertellingen gedaan met behulp van poppenkastpoppen. Deze vertellingen werden pas echt populair toen de Epyptenaren overgingen tot het gebruik van echte acteurs voor hun verhalen. Deze toneelstukken werden overgenomen door de Grieken en later door de Romeinen. Ook daar waren de toneelstukken zeer snel populair, maar niemand herinnerde zich nog de oorspronkelijke poppenkastpoppen.

Ook in India werden godsdienstige spelen met poppenkastpoppen gehouden. Hier bleven de poppen bestaan en vanuit India werden de poppen bekend in heel Azië. Onderweg verloor het poppenspel wel het godsdienstig karakter en bleef het spel bestaan als volksvermaak. In Azië zijn de marionetten voortgekomen uit de poppenkastpoppen. We zien deze marionetten nog steeds in de Indonesische wajangpoppen.

Poppenkast in de Middeleeuwen

In de Middeleeuwen zien we de poppenkasten ineens weer terug in de Westerse wereld. Opnieuw hebben de poppentoneelstukjes een godsdienstig karakter. De poppenkasten raken opnieuw hun godsdienstig thema kwijt en de toneelstukjes met de poppen krijgen langzaam het karakter van een klucht. In deze vorm blijft de poppenkast populair tot halverwege de negentiende eeuw.

Jan Klaassen en Katrijn

Jan Klaassen en Katrijn zijn twee poppenkastpoppen die ontstaan zijn in de zeventiende eeuw. In de middeleeuwen was de poppenkast niet bedoeld voor kinderen, maar was dit volksvermaak voor volwassenen. Poppenkastspelen waren te zien op kermissen en op jaarmarkten. De verhalen van Jan Klaasen en Katrijn zijn gebaseerd op een poppenspeler, genaamd Jan Klaassen die in zijn poppenkast gebeurtenissen uit zijn roerig huwelijksleven met zijn vrouw Katrijn Pieters naspeelde. Dit huwelijk werd steeds roeriger en de twee echtlieden maakten het zo bont dat de Amsterdamse Hervormde Gemeente het paar onder toezicht stelde. Dit verhaal is waar gebeurd, want op 21 januari 1706 is in de protocollen van de kerkraad opgenomen dat beiden onder toezicht zijn gesteld en apart zijn gaan wonen na een huwelijk van twintig jaar vol ontrouw, dronkenschap, ruzie en vechtpartijen.

Jan Klaassen en Katrijn zijn in meer landen bekend. In Engeland onder de namen Punch en Judy en in België onder de naam Neus en Bult. In de meeste landen is een pop bekend die uiterlijk zeer lijkt op Jan Klaassen, echter zonder Katrijn. Deze pop heet Pulcinella in Frankrijk, Mester Jakel in Denemarken, Vitez Laszlo in Hongarije, Vaslache in Roemenië en Kasper in Duitsland. Deze pop staat bekend als wreed en sluw. Hij is een gemene kerel die politie, krokodillen en zelfs de duivel zelf te slim af is.

Verder bestaat er nog een Jan Claesen die als trompetter dienst nam in het leger van Frederik Hendrik en hierna trouwde met ene Katrijn en samen met haar poppenkastvoorstellingen gaf. Volgens sommigen zijn de poppenkastpoppen hiervan bekend. Waarschijnlijk is dit niet waar. Het bekende lied: “Jan Klaassen de trompetter” van Lennaert Nijgh en Boudewijn de Groot is dan weer wel op deze Jan Claesen gebaseerd.