Jan Klaassen - personage in de Nederlandse poppenkast

In Nederland is Jan Klaassen het bekendste personage in de poppenkast. Hij is getrouwd met Katrijn. Dit koppel heeft in de loop der eeuwen de hoofdrol gespeeld in vele duizenden voorstellingen. Wat is de oorsprong van het personage Jan Klaassen? En hoe heeft dit personage zich in de loop der eeuwen ontwikkeld?

Herkomst van de naam Jan Klaassen

Er bestaan verschillende verhalen die een verklaring geven voor de herkomst van de naam Jan Klaassen. Hieronder vindt u de twee bekendste verhalen. De historici zijn het er echter niet over eens, wat in werkelijkheid de oorsprong is van de naam van het personage Jan Klaassen.

Trompetter? Orangist?

De beroemdste verklaring is dat de naam komt van ene Jan Claeszen (of ook wel: Jan Claesz). Hij werkte als trompetter in het leger van Stadhouder Willem II van Oranje. Jan was een trouwe aanhanger van de Oranje-familie. Nadat stadhouder Willem II in 1650 overleed, brak echter het stadhouderloze tijdperk aan. Voortaan was raadspensionaris Johan de Witt de machtigste man van Nederland en de macht van de familie Van Oranje werd sterk teruggedrongen. In veel overheidsdiensten en dus ook in het leger was er daarom veel minder plek voor orangisten (aanhangers van Oranje). Jan Claeszen zou toen ook zijn werk kwijt zijn geraakt.

Jordaan

Verbitterd zou hij vervolgens naar Amsterdam zijn gegaan. Daar ging hij in de Jordaan wonen. Jan Claeszen en zijn vrouw Katrijn werden er actief als poppenkastspelers. Ze gaven allerlei voorstellingen waarin voor de goede verstaander politieke toespelingen zaten. Zo was er een personage genaamd Snikhals, die vaak belachelijk werd gemaakt; hij moest duidelijk Johan de Witt voorstellen. In de Jordaan woonden veel orangisten en de boodschap van het poppenspel van Jan Claeszen sloeg daarom erg aan bij hen. Jan Claeszen zou in met name de orangistische Amsterdamse kringen zo populair zijn geworden, dat men op den duur de 'standaard hoofdrolspeler' in het poppenspel (die voorheen vaak 'Hans Worst' heette) voortaan Jan Claeszen (of Jan Claesz) ging noemen. Later is de spelling van die naam veranderd in Jan Klaassen of Jan Klaasen.

Het graf van Jan Klaassen

In het Brabantse plaatsje Andel ligt de grafsteen van iemand die Jan Claeszen heet. Er wordt beweerd dat dit de hierboven beschreven, voormalige trompetter uit het leger van Prins Willem II was. In de jaren zeventig van de 20e eeuw schreven Boudewijn de Groot en Lenaert Nijgh een nummer dat geïnspireerd was op dat historische personage: 'Jan Klaassen de trompetter.' Rob de Nijs bracht dit nummer uit op single en haalde er de top veertig mee.

Het ruziënde echtpaar Catrijn Pieters en Jan Claassen?

Het verhaal dat hierboven werd verteld, over de trompetter die een legendarische poppenspeler werd, is onder meer verteld en verdedigd door de 19e eeuwse schrijver Gijs van Lennep. Velen hebben echter hun twijfels bij het waarheidsgehalte van het verhaal. Een andere verklaring voor de naam Jan Klaassen komt van J. Ter Gouw. Hij baseerde zich op documenten uit het archief van de Amsterdamse Nieuwe Kerk. In het jaar 1706 is er sprake van een veroordeling van een echtpaar. De vrouw, genaamd Catrijn Pieters, zou alcoholiste zijn. De man, genaamd Jan Claassen, zou vreemd zijn gegaan.

J. Ter Gouw bouwde de hypothese op, dat deze Jan Claassen mogelijk poppenspeler zou zijn en in zijn voorstellingen allerlei smeuïge anekdotes over zijn wilde liefdes- en huwelijksleven zou hebben verwerkt. De voorstellingen zouden in Amsterdam buitengewoon populair zijn geworden, waardoor de naam Jan Klaassen daar bijna een synoniem werd voor het poppenspel. Deze hypothese is echter beslist niet op een overtuigende hoeveelheid feiten gebouwd. Uiteindelijk moet er geconcludeerd worden dat het nog altijd onduidelijk is en mogelijk ook altijd onduidelijk zal blijven, waar in werkelijkheid de naam van het poppenkastpersonage Jan Klaassen vandaan komt.

Het personage Jan Klaassen

Inspiratie: Pulcinella

Qua rol (en karakter) lijkt het personage Jan Klaassen deels gebaseerd op Pulcinella, wat een bekende hoofdpersoon is in de Italiaanse Commedia dell'arte. Dit is enerzijds een boertig, maar anderzijds ook een creatief en fantasievol personage. Hij lijkt vaak heel onnozel, maar is tegelijk ook heel origineel.

Pulcinella wordt beschouwd als de stamvader van heel veel bekende hoofdpersonages in het internationale poppenkastspel, zoals de Franse Polichinelle, de Engelse Punch en de Antwerpse Poesjenel. In Nederland had men oorspronkelijk een personage genaamd 'Hans Worst' of 'Hansworst', dat deze hoofdrol vervulde, maar later is die dus vervangen door Jan Klaassen.

Uiterlijk

Het personage Jan Klaassen heeft doorgaans een hoge bochel en een grote neus. Die neus is van origine rood vanwege zijn grote alcoholgebruik. Hij draagt een muts waaraan vaak een belletje en/of kwast hangt. Om zijn boerse afkomst te benadrukken draagt hij aan zijn voeten meestal klompen.

Karakter

In de loop der eeuwen is de doelgroep van het poppenspel veranderd. Waar dit vroeger een vermaak was voor iedereen, van jong tot oud, is het poppenspel zich later steeds meer op kinderen gaan richten. Dat is ook te merken aan het karakter van het personage Jan Klaassen. Vroeger was dit een personage dat smeuïge en dubbelzinnige toespelingen maakte op zijn huwelijksleven en de politiek. Later is Jan Klaassen een veel bravere, goedhartige domkop geworden.

De rol

Typerend voor het personage Jan Klaassen is, dat hij als hoofdrolspeler veelvuldig het publiek bij de voorstelling betrekt. Hij stelt zich meteen aan het begin van de show vaak voor aan zijn toeschouwers. Hij vraagt hen bijvoorbeeld ook om hem te waarschuwen als er gevaar draagt. Tijdens de voorstelling gaat er doorgaans van alles mis met Jan Klaassen, maar meestal komt aan het einde alles toch weer helemaal goed met hem. Het is dus vaak een 'feel good'-show met een 'happy end'.

Het spel

Van origine was het de gewoonte dat poppenspelers de handpop Jan Klaassen in hun rechterhand hielden en alle andere personages waarmee hij om de beurt werd geconfronteerd (de agent, de boef, de huisbaas) in de linkerhand.

Boeken over Jan Klaassen

Eén van de bekendste boeken over Jan Klaassen is geschreven door Jan Schenkman: 'Het leven van Jan Klaassen'. Dit boek
verscheen in 1859. Joop Klant publiceerde in 1946 'De geboorte van Jan Klaassen'. Andere bekende boeken over Jan Klaassen
werden geschreven door onder meer Leonard Roggeveen, Francine Oomen en Cor Ria Leeman.

Het land van Jan Klaassen

In het Gelderse dorp Braamt ligt 'Het Land van Jan Klaassen'. Dit is een pretpark (themapark) voor kinderen, met Jan Klaassen als hoofdpersoon. Het bevat een onder meer binnenspeeltuin, een buitenspeeltuin, en een groot poppentheater waarin voorstellingen worden gegeven, met als hoofdrolspeler vanzelfsprekend het personage Jan Klaassen. Ook is er een poppenspelmuseum. Dit attractiepark was een initiatief van de bekende poppenspeler Marius Prein (1931-2012). Zijn levenswerk is voortgezet door zijn zoon Geert Prein.