De Odyssee van Homerus

Twintig jaar duurde het voordat de trouwe hond, die Odysseus bij zijn vertrek naar Troje achterliet, zijn baas terug zou zijn. Twintig jaar had de ouder geworden hond gewacht. Hoewel vermomd, is het de stem van zijn baasje die de oude hond een laatste poging doet ondernemen om op te staan. Na twintig jaar is het echter teveel geworden; de aanblik van zijn teruggekeerde baasje wordt de hond teveel en hij sterft. De Odyssee, het tweede boek over de gebeurtenissen rond Troje van Homerus, is inmiddels de grondlegger van onze moderne literatuur geworden. Hoe kan een verhaal van bijna 3000 jaar oud zo tijdloos aandoen?

De tijdloze Odyssee

Het stukje waarin de terugkeer van Odysseus wordt beschreven en zijn oude hond sterft is niet het enige stuk uit de Odyssee, de reis van Odysseus en zijn lotgenoten terug naar zijn huis te Ithaka, dat ons nog steeds raakt. In feite zijn de Ilias en de Odyssee van Homerus als sinds ze van een mondelinge vertelling naar een geschreven verhaal zijn gegaan van het grootste belang geweest voor onze literatuur. De oude Grieken behandelden de boeken van Homerus als een bijbel; juist in deze boeken zou te vinden zijn hoe een goede Griek zich zou moeten gedragen. Ook de Romeinen wisten de boeken van Homerus goed te vinden; de Ilias en de Odyssee zouden zelfs de inspiratie vormen voor het grootste heldenepos dat de Romeinse geschiedenis wist te produceren; de Aeneas van Vergilius.

De Aeneas van Vergilius

De Aeneas is zelfs meer dan alleen technisch gebaseerd op de legendes van Homerus, Aeneas als persoon is zelfs rechtstreeks afkomstig uit Homerus. Aeneas is een Trojaanse held die uiteindelijk Rome zou stichten, althans volgens één van de verschillende legendes rondom het ontstaan van Rome.

De Odyssee in het kort

De terugreis van Odysseus

Waar de Ilias ons vertelt over de oorlog te Troje die al tien jaar duurt en hoe deze eindigt, vertelt de Odyssee ons over de terugreis van Odysseus, een van de Griekse helden die vocht te Troje. Ook hier zien we weer de tijdsspanne van tien jaar terugkomen. De terugreis van Odysseus duurt ook tien jaar. We beginnen echter niet aan het begin van deze tien jaar, maar we beginnen in feite tegen het einde aan en kijken op verschillende gebeurtenissen terug. De reden voor de lange terugreis ligt bij de goden; Odysseus heeft als tegenstander de god van de zee, Poseidon. Gelukkig staat Odysseus echter niet alleen, de godin Athena steunt hem wel, waardoor Odysseus ook uiteindelijk zijn tocht succesvol kan volbrengen.

De boeken van de Odyssee

De Odyssee is verdeeld in 24 verschillende boeken of hoofdstukken. Deze zijn in het Grieks genummerd, echter worden ze ook wel eens onder de verschillende onderwerpen genoemd:

• De eerste vier boeken heten ook wel "Telemachie"
• Boek vijf t/m twaalf heten ook wel "Odysseus bij de Faiaken"
• Boek dertien t/m vierentwintig heet ook wel "Terug op Ithaka"

De Telemachie

In de Telemachie krijgen we te horen hoe de zoon van Odysseus en de vrouw van Odysseus het maken. We volgen hier met name Telemachos, die door Athena gesteund op zoek gaat naar mogelijkheden om zijn moeder, Penelope, te beschermen tegen de vrijers die de plek van Odysseus willen innemen. De reden hiervoor is ook voor Telemachos niet geheel onzelfzuchtig, we leren immers ook dat de vrijers zich ongegeneerd laten bedienen uit het bezit van Odysseus en daarmee zijn bezit.

Odysseus bij de Faiaken

Vanaf boek vijf krijgen we te horen hoe Athena het mogelijk maakt dat Odysseus mag vertrekken bij Kalypso. Kalypso is een zeenifm die na een schipbreuk van Odysseus verliefd op hem wordt en hem dan ook zeven jaar vasthoudt op het eiland. Slechts door de bemiddeling van Athena bij Zeus, de hoogste god van de Grieken, mag Odysseus uiteindelijk vertrekken. Poseidon is echter niet van plan hem zomaar met rust te laten en zorgt ervoor dat hij wederom in een storm terechtkomt. Hierna spoelt hij aan bij de Faiaken. Het duurt even voordat Odysseus zijn ware naam bekend maakt. Slechts nadat hij een lied hoort over de list met het houten paard te Troje en zijn bijdrage hieraan, kan hij niet anders meer dan zijn naam te noemen. Hierna krijgen we van Odysseus te horen wat er gebeurde voordat hij bij Kalypso belandde. De avonturen die hij heeft meegemaakt worden in vier verschillende boeken behandeld.

Terug op Ithaka

Odysseus kan niet direct terugkeren naar huis. De verschillende vrijers van Penelope zorgen voor problemen hierbij. Deze zouden hem namelijk direct doden zodra ze zouden zien dat Odysseus terug was. Vermomd als een oude zwerver komt hij toch aan op Ithaka en komt hij zijn zoon Telemachos tegen. Samen zorgen zij ervoor dat ze uiteindelijk de vrijers van Penelope de baas worden en na een laatste test van Penelope om zeker te weten dat hij wel Odysseus is, is Odysseus weer met zijn gezin verenigd.

Hoe heeft de Odyssee de tijd overleefd?

Hoewel we van veel beroemde geschriften uit de oudheid weten doordat ze bijvoorbeeld door bekende stukken aangehaald worden, hebben we de Odyssee ook daadwerkelijk overgeleverd gekregen uit de oudheid. Dit heeft te maken met de interesse die er voor het geschrift is geweest door de geschiedenis heen; de Romeinen namen de geschriften van Homerus over, waardoor deze de tijd al wisten te overbruggen tot het einde van het Romeinse rijk. Daarna waren het de christenen die probeerden om de Ilias en de Odyssee gedurende verschillende tijdsperiodes te verenigen met het gedachtegoed uit de bijbel. Diverse geleerden stortten zichzelf op dit onderwerp en kwamen hierover met verschillende conclusies. Zo werd er bijvoorbeeld beweerd dat de Odyssee in feite een verhuld verhaal met christelijke waarden was; men wist echter indertijd nog niet wie god en Jezus was. Jezus was toen immers nog niet geboren. Zo probeerde men toch de oude geschriften, die men ook toch ook bewonderde, te redden van de ondergang.

De vertalingen

De invloed van de Romeinen hierin mag echter niet onderschat worden; het waren met name de Latijnse vertalingen die door de christenen gebruikt werden. Toen eenmaal de protestanten in zicht kwamen, zouden zij het zijn die zich meer op het Grieks storten; Latijn was immers de taal voor de Rooms Katholieke kerk en zij zetten zich daar tegen af. Hierdoor kwam de originele Griekse tekst meer in de belangstelling, waardoor ook hiervan verschillende vertalingen gemaakt werden. Het probleem van vertalingen is echter wel dat zij vaak verschillen van de originele tekst, simpelweg omdat we niet van alle woorden exact weten hoe we deze in betekenis moeten opvatten. Een woord dat bijvoorbeeld woede betekent lijkt duidelijk, maar wat voor woede wordt bedoeld? Is dat woord een woord voor alles ontvlammende woede? Of meer een woord voor boos? Dit maakt dat vertalingen toch sterk beïnvloed zijn door de vertaler zelf. Gelukkig verandert dit de inhoud van de Odyssee niet zozeer als dat het anders leest en anders voelt. Wat is bijvoorbeeld de juiste vertaling van de eerste zin:

• Muze, vertel mij over de man met vele listen, die zeer veel rondzwierf, nadat hij de heilige stad van Troje verwoest had
• Bezing mij, O Muze, de vindingrijke man, die zeer veel rondzwierf, nadat hij de heilige stede van Troje verwoest had
• Bezing mij, O Muze, van de man, de slimme, die veel heeft gezworven nadat hij de heilige burcht van Troje geheel had vernietigd
• Muze! verhaal mij van den man, den listigen, die zeer veel rondzwierf, nadat hij de sterke veste van Troje had helpen verwoesten

Ondanks de verschillen in vertaling blijven de grote lijnen van de Odyssee gelukkig in iedere versie hetzelfde en kunnen we nog steeds proeven aan de wereld die Homerus ons voorschotelt. De wereld met de goden die net mensen zijn en de mensen die soms net diezelfde goden zijn. De helden, die echter nooit perfect zijn.