Koepel: bijzondere bouwconstructie ook in Nederland

Met een koepel wordt in de bouwkunde een halfbolvorming dak bedoeld. Koepels zijn vooral in het verleden toegepast in gebedshuizen zoals kerken, kathedralen, tempels en moskeeën maar ook in andere bouwwerken zoals bijzondere zalen, evenementencomplexen, gevangenissen, grafmonumenten, stadions of andere grote ruimten. Een belangrijke eigenschap van een koepel is dat een grote ruimte van een dak kan worden voorzien zonder het toepassen van balken. Daardoor is het in de wereld van de architectuur een bijzondere bouwconstructie.

Koepel vaak boven middenschip

Een koepel wordt vaak gebouwd op een cirkel, ellips, vierkant of veelhoek en is altijd het dak van een gebouw of soms het hele gebouw. Gebouwen met een koepel zijn al bekend vanaf 1250 voor Christus. Een koepel kan door zijn bolle vorm grote krachten opnemen waardoor een grote ruimte kan worden overdekt (overkoepeld). Bij sommige bouwwerken zijn op zuilen geplaatste koepels aan elkaar geschakeld om een nog grotere ruimte te creëren. Bij oude kerken en kathedralen is het middenschip dikwijls overdekt door een koepel.

Pantheon van tempel naar basiliek

Koepels kwamen ook voor bij de Romeinen. Een bekend voorbeeld is het Pantheon in Rome dat als tempel is gebouwd en momenteel in gebruik is als rooms-katholieke basiliek die gewijd is aan de Heilige Maria en de martelaren. Het Pantheon kwam na de val van het West-Romeinse Rijk in bezit van de Byzantijnse keizers. Een van hen, genaamd keizer Phocas, schonk in 609 de tempel aan paus Bonifacius IV die er een kerk van maakte. Eeuwen later werd de kerk ook gebruikt als begraafplaats voor hooggeplaatste Italianen.

Bijzondere bouwconstructie met cassettes

De koepel van het Pantheon is uitgevoerd in metselwerk en heeft een centrale opening met een diameter van 8,7 meter waardoor het soms naar binnen kan regenen. De diameter van de koepel is 43,3 meter. Pas in 1436 werd een grotere koepel toegepast in Florence bij de Santa Maria del Fiore. Die diameter is 45 meter. Het gewicht van de koepel van het

Bron: Kloxklox Com, Pixabay

Pantheon werd beperkt door cassettes toe te passen.

Model van een cassette

Een cassette is het best voor te stellen als een aantal vierkante plakken van bouwmateriaal op elkaar. De bovenste plak heeft daarbij een grote vierkante uitsnijding waardoor hij op een schilderijlijst lijkt. De plak daaronder heeft een iets mindere uitsnijding. Zo gaat dat per plak door zodat aan alle binnenzijden van het vierkant een soort trapje ontstaat. Uiteindelijk wordt zo’n cassette verwerkt met de dichte kant naar buiten.

Koepels wereldwijd

Wereldwijd zijn diverse beroemde koepels te vinden veelal in renaissancestijl en later barokstijl en nieuwere stijlen zoals:

Bouwjaar	Naam	Plaats
125	Pantheon	Rome
537	Hagia Sophia	Istanboel
691	Rotskoepel	Jeruzalem
1312	Soltaniyeh	Iran
1436	Soltaniyeh	Florence
1502	San Pietro in Montorio	Rome
1557	Süleymaniye-moskee	Istanboel
1593	Sint-Pietersbasiliek	Vaticaanstad
1616	Sultan Ahmetmoskee	Istanboel
1653	Taj Mahal	India
1659	Gol Gumbaz	India
1708	Hôtel des Invalides	Parijs
1708	St Paul's Cathedral	Londen
1749	Radcliffe Camera	Oxford
1850	Capitool	Washongton
1858	Izaäkkathedraal	Sint Petersburg
1907	Nationale Basiliek Heilig Hart	Koekelberg
1953	Graftombe van de Báb	Haifa
1965	Reliant Astrodome	Houston
2000	Millennium Dome	Londen

Koepels ook in Nederland

Koepels werden veel toegepast in de kerkenbouw. In Nederland zijn ook koepelkerken te vinden onder andere met bouwjaren (of aanvang van de bouw) vanaf 1597 tot 1924.

Bouwjaar	Naam	Plaats
1597	Koepelkerk	Willemstad
1639	Marekerk	Leiden
1639	Koepelkerk	Renswoude
1648	Oosterkerk	Middelburg
1655	Koepelkerk	Sappermeer
1668	Ronde Lutherse kerk	Amsterdam
1779	Koepelkerk	Berlikum
1780	Koepelkerk	Smilde
1825	Koepelkerk	Veenhuizen
1837	Koepelkerk	Arnhem
1851	Sint Nicolaaskerk	Purmerend
1856	Koepelkerkje	Arkel
1882	Sint Cyriacus en Franciscuskerk	Hoorn
1887	Sint Nicolaaskerk	Amsterdam
1888	Sint Bavokerk	Raamsdonk
1888	Sint Petrus	Uden
1889	Sint Brigidakerk	Geldrop
1892	Heilie Naam Jezuskerk	Lierop
1895	Sint Bavo	Haarlem
1895	OLV Onbevlekt Ontvangen	Zoeterwoude
1914	Sint Lambertuskerk	Maastricht
1915	Onze-Lieve-Vrouwenkerk	Helmond
1920	Sint Laurentiuskerk	Dongen
1921	Mariakerk	Bussem
1921	Heilig Hart van Jezuskerk	Maastricht
1923	Koepelkerk	Leeuwarden
1924	Sint-Aghatakerk	Beverwijk

Beroemde koepels

Misschien wel de invloedrijkste koepel in de architectuur is die van de St. Pieter Basiliek in Rome. Maar ook zeer bekend zijn de koepel van de Dôme des Invalides in Parijs en de koepel van de St Paul's Cathedral in Londen. Maar het zijn niet alleen gebedshuizen die van een koepel zijn voorzien. Zo was de St Paul's Cathedral in Londen een inspiratiebron voor het Capitool in Washington.

Decoratie en reliëfwerk

Koepels zijn vaak zeer fraai gedecoreerd. De koepels van de oostelijke orthodoxe kerken vertegenwoordigen de hemel waardoor er beelden van Jezus in verwerkt zijn. Koepels in moskeeën zijn meestal gedecoreerd met allerlei patronen. Hoewel koepels zowel in protestantse als ook in katholieke kerken voorkomen is het verschil in één oogopslag te zien. Koepels in protestantse kerken zijn vaak witgepleisterd en in katholieke kerken zijn ze bont gekleurd. En zelfs als katholieken slechts één kleur gebruiken is de koepel soms nog bijzonder door speciaal reliëfwerk.