Gebrandschilderd glas: techniek en toepassing

Bij het woord schilderen denk je al gauw aan een schilder op een ladder waar je niet onderdoor mag lopen of aan de techniek die kunstenaars al eeuwenlang gebruiken om prachtige schilderijen te maken. Maar schilderen is ook een techniek die op een bepaalde manier kan worden toegepast op glas. Dat heet dan brandschilderen en komt al voor vanaf de middeleeuwen. In de kerkenbouw is de techniek van brandschilderen in het verleden dikwijls gecombineerd met glas in lood. Veel ramen van kerken en kathedralen zijn daarmee rijkelijk versierd en dikwijls van Bijbelse taferelen voorzien.

Dom van Augsburg

Een zeer oud voorbeeld van gebrandschilderde kerkramen is te vinden in de Dom van Augsburg en dateert uit de elfde eeuw. De kleur en de vormgeving van die ramen zijn ondanks hun ouderdom bijna modern te noemen. De ramen van 2,50 meter hoog stellen drie Bijbelse figuren voor namelijk Hosea, David en Daniël. Ze zijn vervaardigd door monniken van een abdij aan de Tegernsee.

Kathedraal Notre-Dame van Chartres

Een beroemd voorbeeld is ook de Kathedraal Notre-Dame van Chartres in Frankrijk. Van de ramen in Chartres ging een voorbeeld uit naar andere Europese landen. In totaal beslaan de 176 ramen van Chartres een oppervlak van bijna 2000 vierkante meter. De gotische stijl van de ramen wordt gekenmerkt door de vele cirkelvormige roosvensters. Het meest bijzondere venster is het noordelijke roosvenster met rond de centrale figuur Maria met Christus afbeeldingen van engelen, koningen, duiven en Bijbelse profeten.

Techniek met tekening aanbrengen in gebrandschilderd glas

Terwijl in de beginjaren van de versierde ramen voornamelijk gebruik werd gemaakt van glasstukjes in een bepaalde kleur ontstond later een techniek met mogelijkheden om details weer te geven. Daardoor kon voortaan allerlei tekening in het glas worden aangebracht. In die techniek wordt gebruik gemaakt van opgebrachte emailverf. Met die techniek kunnen ook prachtige effecten van schaduw en licht worden bereikt. Het blijft daarbij ook mogelijk om de patronen in glas in loodramen te verwerken. De techniek vereist wel een vaste hand en veel geduld.

Drie fasen van techniek van brandschilderen met emailverf

De techniek van brandschilderen die gebruik maakt van emailverf kent drie fasen van het aanbrengen van de contouren naar het aanbrengen van grisaille en uiteindelijk het email.

Fase 1. Het aanbrengen van de contouren

Nadat het ontwerp is getekend kunnen de contouren op het glas worden aangebracht. Meestal wordt hiervoor zwart of bruin pigmentpoeder gebruikt dat vermengd wordt met spiritus, water en een watervriendelijk medium. Daarna gaat het glas voor de eerste keer de oven in op een temperatuur van ongeveer 640 graden en kunnen de contouren in het glas doordringen.

Fase 2. Het aanbrengen van de grisaille

Na het aanbrengen van de contouren wordt een schaduwlaag aangebracht, de zogenaamde grisaille. Om strepen te voorkomen gebeurt dit met een daskwast. Daarna wordt met diverse hulpmiddeltjes als houtprikkers en watten de grisaille geheel of gedeeltelijk verwijderd op plaatsen waar meer licht in de afbeelding moet komen en gaat het glas opnieuw de oven in.

Fase 3. Het aanbrengen van email

De derde fase is het aanbrengen van de verschillend gekleurde email waarna het glas opnieuw gebakken wordt en de kleuren in het glas branden. De emailverf bestaat uit gekleurde of ongekleurde glaspoeders met een metaaloxide waar een bindmiddel aan wordt toegevoegd. Als het glas beschilderd is gaat het een oven in met een temperatuur van omstreeks 600 graden. Daardoor brandt het bindmiddel weg en versmelt het poeder met het glas. Dit zal soms in meerdere gangen moeten gebeuren. Om een transparant resultaat te krijgen wordt meer kleurloos poeder dan gekleurd poeder gebruikt.

In Nederland veel verloren door oorlogen en godsdiensttwisten

In Nederland is ten opzichte van andere landen weinig gebrandschilderd glas te zien. Veel van wat er ooit was werd vernield door oorlogen of godsdiensttwisten. Ook nam door de eeuwen heen de belangstelling om gebrandschilderd glas toe te passen sterk af waardoor er aan het eind van de achttiende eeuw nauwelijks glazeniers te vinden waren. In de negentiende eeuw groeide de belangstelling voor oude ambachten weer en kwamen er weer glasschilders. Uit die opbloei kwamen de stijlen art nouveau en de neogotiek voort die terug te vinden zijn in moderne kerken en in wereldlijke gebouwen.

Isolatie, milieu en dubbel glas

Gebrandschilderd glas verwerkt in glas in loodramen heeft eeuwenlang geen al te beste reputatie gehad als isolatiemateriaal. Wie in een tijd, waar om milieu redenen veel wordt gedaan om warmte binnen te houden, een woning of gebouw toch van een glas in loodraam wil voorzien kan van moderne technieken gebruik maken. Er zijn namelijk firma’s die het traditionele materiaal in dubbel glas kunnen zetten.