Afbeeldingen van Sebastiaan - Conclusies

Ter afsluiting van deze special mogen we constateren dat "de ideale" afbeelding van Sebastiaan niet bestaat, net zomin als "de beste" of "de meest historisch correcte". Elke kunstenaar, elke tijd creëert zijn eigen Sebastiaan en we mogen aannemen dat het geschetste beeld voor die kunstenaar en zijn omgeving op adequate wijze in een behoefte heeft voorzien. Als aanschouwers mogen wij een mening hebben, liever dan een oordeel. En natuurlijk voorkeur, op grond van smaak of welk criterium dan ook. Die criteria kunnen te maken hebben met religie, passie, schoonheid of naaktheid, maar ook met boogschutterij of bijgeloof.
Feit blijft in ieder geval dat Sebastiaan al vanaf de 7e eeuw kunstenaars (en dus ook opdrachtgevers of kunstminnaars) heeft geïnspireerd tot het maken van duizenden representaties van totaal uiteenlopende aard. Dat is oorzaak en gevolg tegelijk van dat andere feit, namelijk dat Sebastiaan voor zoveel uiteenlopende groepen mensen tot een symbool is geworden, een patroon, een beschermheilige, een toonbeeld. Ik denk dat het Christendom weinig of geen andere heiligen heeft opgeleverd met een dergelijk pluriforme staat van dienst, kwalitatief en kwantitatief.

Sebastiaan als schutspatroon

Kijken we naar de religieuze Sebastiaanverering dan is het niet toevallig te noemen dat de Sebastiaankerken in het door mij bezochte gebied (midden-Nederland, België, Luxemburg en noordoost-Frankrijk) veelal dicht op elkaar liggen, terwijl er in andere gebieden helemaal geen is. In de Belgische Ardennen en de Franse Elzas liggen er veel bij elkaar in de buurt, zeg maar langs een sikkelvormige lijn van Luik via Luxemburg naar Colmar. Iets meer naar het westen in Frankrijk komen er nauwelijks Sebastiaankerken of -kapellen voor, maar juist weer wel veel Sint-Rochuskapellen - ook vernoemd naar een pestheilige. In de niet zo uitgesproken katholieke gebieden, zoals midden- en noord-Nederland, is de spoeling dun sinds de reformatie (en natuurlijk de beeldenstorm) de mogelijkheid tot verering van heiligen behoorlijk aan banden heeft gelegd. Hoe dan ook, ik vermoed dat hoge concentraties van plaatsen met Sebastiaanverering rechtstreeks in verband kunnen worden gebracht met pestepidemieën die tussen de middeleeuwen en begin vorige eeuw van tijd tot tijd heersten.

Sebastiaan als inspirator

Los van de vraag of kunstenaars kerkelijke of wereldlijke opdrachtgevers hadden, of op andere wijze aan kerkelijke kunstopvattingen waren gebonden, kunnen we een duidelijke tweedeling maken met de renaissance als scheidslijn. Bijna alle Sebastiaanafbeeldingen van voor de renaissance tonen een emotieloze Sebastiaan en zij laten vaak ook iets zien van de "omgeving" van het verhaal: de boogschutters zijn zichtbaar, een eerdere of latere fase uit zijn leven is ook afgebeeld en het uitbeelden van het verhaal lijkt de voorkeur te hebben boven de uitdrukking van emoties. Vanaf de renaissance neemt dat alles een wending: Sebastiaan wordt middelpunt, niet langer "een deel van", laat staan een randfiguur. Zijn houding en gezicht vertonen dynamiek en vaak ook emotie. En niet op de laatste plaats lijken nogal wat kunstenaars in Sebastiaan de figuur te hebben gevonden om een ideaal jong mannenlichaam vorm te geven in de door hen gewenste stilering. We zien dat in toenemende mate vanaf eind 19e eeuw, bijvoorbeeld bij schilders/tekenaars als Gustave Moreau en Elisár von Kupffer.

Bronnen

De meeste van miniaturen die in deze special zijn weergegeven zijn in groter formaat te vinden op de Italiaanse Iconography of Saint Sebastian.

Voor nog meer afbeeldingen en toelichtingen ter documentatie is het nuttig de Hongaarse Web Gallery of Art te raadplegen. Andere afbeeldingen zijn, in hoge resolutie, in mijn privébezit en zullen bij de volgende update ook aan genoemde Italiaanse iconografie worden toegevoegd. Een uitgebreide studie over Sebastiaan in de kunst vinden we in J. Jacobs, Sebastiaan. Martelaar of mythe. Uitgeverij Waanders. ISBN 978 90 6630 425 3. Nog leverbaar. Ik heb het boek overigens niet gebruikt bij het samenstellen van deze special over afbeeldingen van Sebastiaan. Een indrukwekkende, maar moeilijke roman over Sebastiaan verscheen in 1986 van de hand van Adriaan Litzroth onder de titel Sebastiaan. Leven en lijden. Uitgeverij Ambo/Atheneum, Polak & Van Gennep. Vermoedelijk uitverkocht, maar tweedehands nog wel te krijgen.