Oorijzer een sieraad van goud

De naam oorijzer stamt nog uit de tijd dat het kleinood inderdaad van ijzer was gemaakt. Later werden voor oorijzers achtereenvolgens materialen gebruikt als: koper, zilver en goud. De exemplaren die nu nog bij klederdrachten worden gedragen zijn voornamelijk van goud. Oorspronkelijk was een oorijzer een eenvoudige ijzeren beugel om een hoofddoek of muts op zijn plaats te houden. Vanaf het toepassen van andere materialen werd het echter steeds meer een sieraad dat nu nog met trots wordt gedragen bij uitdossingen in klederdracht vooral tijdens folkloristische manifestaties..

Gouden helm voor Friezinnen

Ooit dacht een toerist die Friesland bezocht dat de ramen werden gewassen door een dienstmeisje met een gouden helm op haar hoofd. Een Italiaanse bezoeker dacht een heel leger met gouden helmen te zien en raakte bijna verblindt door het blinken van het materiaal in de zon. De Friezinnen droegen in werkelijkheid een zogenaamd oorijzer dat weliswaar niet van ijzer was maar van goud.

Oorijzer toen

Het oorijzer was aan het eind van de zestiende eeuw op verschillende plaatsen in Nederland in de mode geraakt. In die tijd was het nog een eenvoudig ijzeren beugeltje waarmee een muts of hoofddoek op het hoofd werd geklemd om wegwaaien te voorkomen. Later werd het een pronkstuk van koper, zilver of goud. Het zilveren of koperen exemplaar was voor doordeweeks bedoeld en het gouden voor de zondag als iedereen het kon bewonderen.
Bij de dames uit de hogere stand raakte het oorijzer in de tweede helft van de zeventiende eeuw uit de mode en werd het alleen nog gedragen door dienstmeisjes, zoals op een schilderij van Johannes Vermeer is te zien.

Hoe werd het oorijzer gedragen?

Over het kortgeknipte haar, of zelfs kaalgeschoren hoofd, werd een goed wasbaar wit katoenen mutsje gezet met aan de achterkant een strookje stof. Over het mutsje kwam een tweede mutsje van zwart satijn. Beide mutsjes werden door het oorijzer goed op zijn plaats gehouden en het ijzer stak mooi af tegen het zwart van het mutsje. Daar overheen droegen de dames een zogenaamde floddermuts met naar achter toe afhangende stolpplooien. Die floddermuts werd aan het oorijzer vastgezet. De muts veranderde in de loop van tijd voortdurend en kreeg in iedere streek een eigen vorm.

Oorijzer als statussymbool

In de negentiende eeuw werd het oorijzer steeds breder. Uiteindelijk groeide het sieraad uit van een beugel tot een nauwsluitend soort helm. Zo werd het in alle noordelijke Provincies gedragen. Aan de uiteinden werden soms, afhankelijk van de streek, sieraden of hangers met parels bevestigd. Aan de versieringen kon de welstand van de boerin worden aflezen waardoor het oorijzer een statussymbool onder de boerenstand werd.
Rond 1850 ging het goed in de landbouw. Vandaar dat de boerinnen elkaar de ogen probeerden uit te steken met pracht en praal van de oorijzers. Weer vijftig jaar later raakte het oorijzer uit de gratie. Er kwamen tegenstanders die er zelfs de bijbel bijhaalden om anderen te overtuigen dat ze niet gedragen mochten worden.
In de tijd van de magere jaren raakten de ijzers helemaal uit de mode en was menige huisvader blij dat hij die dure sieraden niet meer hoefde aan te schaffen voor zijn dochters. Met de economische tegenslagen werd menig oorijzer verkocht om de privékas te spekken.

Goud voor koper

Bijna een eeuw eerder had zich iets dergelijks afgespeeld. Een zekere Feike Tuinsma uit Oldeboorn verkocht omstreeks 1840 haar koperen oorijzer alsof het van goud was. Volgens de overlevering zou zij de gemeente financieel hebben willen helpen of bepaalde schulden hebben afgelost met de opbrengst van de verkoop. Zij had het oorijzer zo geweldig blinkend gepoetst dat pas veel later iemand heeft ontdekt dat het van koper was gemaakt.

Oorijzer met gouden plaatjes

Het oorijzer komt niet alleen in de noordelijke Provincies voor. Ook in Zeeland is het oorijzer een onderdeel van de klederdracht. Door een enkeling wordt het in Zuid Beveland zelfs nog dagelijks gedragen. De oorijzers zijn bij de Zeeuwse dracht aan de voorkant vaak voorzien van gouden plaatjes. De voorzijde van die plaatjes is glad en merkwaardig genoeg is de achterzijde voorzien van een gravering van bloemen en lijnen.
Met het dragen van die plaatjes heeft de toenmalige koning van Holland Lodewijk Napoleon (jongere broer van keizer Napoleon Bonaparte) zich in 1809 nog bemoeid. Hij vaardige een decreet uit met het besluit dat vrouwen een gouden vierkant links mochten dragen en ongehuwde meisjes rechts. Alleen vrouwen die zelf hun kinderen zogen was het toegestaan om er twee dragen.

Muts van Brussels kant

De kostbare zondagse bovenmuts is bij de Zeeuwse variant van Brussels kant. Zij worden met stijfsel opgemaakt en met behulp van een waaiervormig karkas in vorm gehouden. Naast de gouden vierkanten dragen de vrouwen vaak gouden mutsspelden. In de tweede helft van de 18e eeuw werden deze plaatselijk vervangen door spiraalvormige krullen in verschillende uitvoeringen. Boven het voorhoofd is aan de muts een stevige haarrol bevestigd.

Koninklijk oorijzer

Prinses Wilhelmina droeg als veertienjarig meisje ook ooit een oorijzer. Ze kreeg twee jaar eerder een Fries kostuum dat door achtduizend Friese meisjes was betaald. Volgens een beschrijving bestond het kostuum uit:

“Een jak en rok, naar Oud-Friesch model, van licht lila met fraaien weerschijn, een wit kanten boezelaar en halsdoekje van dezelfde stof. Het breed gouden oorijzer met eene gekroonde W op de knoppen is uit de werkplaats van den heer R. Feenstra. De sierlijke hoofdnaald, bestaande uit ruim 120 diamanten, stelt voor een hoorn des overvloeds, de gouden chatelaine met schaar en naaldenkoker van gedreven goud, de gouden beugel.”

Lees verder

• Voortbestaan klederdracht afhankelijk van evenementen
• Klederdracht in Zuid-Beveland