De leeuw als symbool

De leeuw heeft in veel culturen een symbolische betekenis. Zo was in het oude China de leeuw een symbool voor dapperheid. In de Griekse mythologie trok hij de wagens waarop goden zetelden en was symbool van overwonnen kracht. In het Hindoeïsme is de leeuw de vierde incarnatie van de god Vishnoe. Als symbool komt de leeuw ook vaak voor op vlaggen en wapenschilden of is zijn beeltenis geplaatst aan de ingang van kastelen en herenhuizen. De leeuw is daarom niet alleen een symbolisch verschijnsel van ruim voor de jaartelling maar komt nog steeds veelvuldig voor.

Leeuw als tweeledig symbool

Ook staat de leeuw voor wijsheid zoals in het Boeddhisme waarbij het brullen van de leeuw duidt op de onverschrokkenheid waarmee Boeddha zijn leer heeft verkondigd. In Egypte was de leeuw een wachter. In de oudheid werd de leeuw zowel met de zon als met de maan in verband gebracht en zowel met licht als met donker. Twee leeuwen die rug aan rug stonden met de zon erboven duidden op verleden en toekomst. Een leeuw met zowel een kop voor als achter symboliseerde de zonsopgang en zonsondergang.

Gevleugelde leeuw op een hoek van de wereld

De middeleeuwer geloofde dat de leeuw met open ogen sliep waardoor hij symbool kon worden van waakzaamheid. Hij werd afgebeeld bij paleispoorten en kerkpoorten en op vaandels en schilden. Als dier van het zuiden behoorde de leeuw tot de vier gevleugelde oerdieren die de wacht hielden aan de vier hoekpunten van de wereld. Later gingen deze vier gevleugelden over als symbolen naar de vier evangelisten waarbij aan Marcus de leeuw werd toegekend. Monniken, die kerken en kloosters bouwden, verwerkten ook afbeeldingen van de leeuw als verwijzing naar Bijbelteksten van bijvoorbeeld Daniel in de Leeuwenkuil of aan profetieën van Jesaja.

Oudste leeuwenafbeelding

De oudste afbeelding van de leeuw is gevonden in het Midden-Oosten. Hij komt al voor in de Myceense cultuur ongeveer 1250 voor Christus. Leeuwenafbeeldingen zijn in verschillende vormen te vinden. Als reliëf, stilstaand op vier poten, staand op twee poten met twee poten opgeheven ergens op steunend, in lopende houding met soms één opgeheven poot of zelfs gevleugeld. In de Myceense cultuur bestaat een voorbeeld waarbij hij steunt op zijn achterpoten met de voorpoten in een hogere stand, wat betekent dat zijn status al hoger was dan die van een gewoon wild dier.

Gewonnen veldslag

In de latere Griekse klassieke periode (500 tot ongeveer 300 voor Christus) vergezelt hij een paar van de godinnen als een soort mannelijke tegenhanger. Binnen het Macedonisch koningsgeslacht was het vele generaties de gewoonte om een groot leeuwenbeeld te plaatsen als symbool voor een gewonnen veldslag. Alexander de Grote behaalde in 333 voor Christus bij Issos een enorme overwinning op de Perzen. Hij koos voor een gevleugelde leeuw.

Leeuw op wapenschild

Van de leeuw op een wapenschild zijn voorbeelden uit de 11e tot de 13e eeuw bij de Assasijnen. Zo voerde sultan al-Malik al-Zahir Rukn al-Din Baibars al-Bunduqdari (kortweg Baybars ) de leeuw in zijn vlag. Baybars was oorspronkelijk een Cumaanse slaaf die in 1242 door de Mongolen was verkocht aan de Arabieren. Deze Baybars, de schrik van de Kruisvaarders, wordt in bijna alle bronnen omschreven als een grote lange blonde man met blauwe ogen.

Strijdkracht, heldhaftigheid en macht

Toen de ridders terugkwamen van de eerste kruistocht naar het heilige land, namen velen van hen de leeuw op in hun wapenschild. Ze hadden het hoogstwaarschijnlijk leren kennen van de wapenschilden van moslims waarmee ze in Palestina strijd hadden geleverd. Een voorbeeld van zo´n ridder is de Britse kruisvaarder hertog Godfried Plantagenet die twee leeuwen in zijn wapen had. Hij gaf dat vermoedelijk weer door aan zijn neef, de Vlaamse graaf Philips van de Elzas. Deze Philips is de eerste Vlaamse graaf die in 1162 al een wapenschild in gebruik had met daarop een leeuw op een veld van goud. De oudste Hollandse leeuw is bekend van een wapenzegel van Graaf Dirk VII uit 1198. De leeuw stond toen voor strijdkracht, heldhaftigheid en macht.

Leeuw van San Marco

Rond 1260 verscheen in Venetië de eerste leeuw op een zegel van een doge en op een paar loden graanmaatbekers. Op die afbeeldingen lijkt de leeuw nog niet op de latere leeuw als het symbool van koninklijke draagkracht zoals dat in het stadswapen van Venetië werd afgebeeld. Toch heeft hij al wel een dicht boek tussen de voorklauwen. In latere eeuwen staat hij als gevleugelde leeuw met een poot op een geopend boek.

In navolging van die afbeelding werd de leeuw overal in Venetië afgebeeld. Het beroemdst is wel de bronzen leeuw op het San Marco plein. Eeuwenlang stond de leeuw op dat plein totdat de Fransen Venetië veroverden in 1797 en de stad beroofden van haar kostbaarheden. Zij vernielden, op één na, alle leeuwen omdat die symbool stonden voor de oude machthebbers. Die ene leeuw was de bronzen van het San Marco plein die door Napoleon werd meegenomen naar Parijs. Maar in 1815 keerde de leeuw vernield terug naar Venetië.

Nu nog

Leeuwen hebben niet altijd dezelfde symboliek gekend. In Venetië werd de gevleugelde leeuw eerst gezien als een attribuut van San Marco. Geleidelijk nam hij de plaats in van de schutspatroon en stelde de afbeelding van de leeuw de evangelist Marcus voor. In de late Middeleeuwen is de krijgshaftige leeuw het symbool van de direct van God ontvangen macht over de stad, waarbij een landsheer of paus een macht van een lagere orde werd bevonden. Na vele eeuwen met duizenden afbeeldingen van de leeuw komen ook nu nog leeuwen in tientallen uitvoeringen en kleuren voor op wapenschilden van families, steden en landen.

Lees verder

• Dagelijkse confrontatie met symbolen en pictogrammen
• Bovenlichtversiering met snijraam als statussymbool
• Het hart als symbool