Wat is een quipu?

De Inca's worden vaak genoemd als de hoogst ontwikkelde beschaving van Zuid-Amerika dankzij allerhande verwezenlijkingen. Desondanks kenden ze geen schrift. Of toch niet zoals wij dat verstaan. Ze hadden echter wel het quipu-systeem om te tellen en misschien ook wel om te schrijven. Waaruit bestond dat quipu-systeem en wat is eigenlijk een quipu?

Wat is een quipu?

Een quipu (of soms ook wel 'kipu' geschreven) kunnen we kortweg omschrijven als een knopentouw, een touw met knopen dus. Daarbij hebben we altijd een hoofdtouw (wat soms tot bijna 3 meter lang kan zijn) en daaraan hangend secundaire touwen (en soms aan die secundaire touwtjes ook nog eens tertiaire touwtjes). In al die secundaire touwtjes zijn knopen gemaakt. Knopen in verschillende vormen: een achtknoop, een dubbele knoop, enkelvoudige knopen,... Het resultaat is een wirwar van touwen met allemaal knopen in. Al die touwtjes hebben uiteindelijk dan ook nog eens verschillende kleuren.

Rol van de quipu's

Maar wat was nu de betekenis van die touwen? Met zekerheid is geweten dat het hier gaat om een systeem waarmee men cijfermateriaal kon vastleggen. Elke knoop stond hierbij immers voor een bepaald cijfer. Elke kleur van de touwtjes stond voor een bepaald product dat geteld werd (bijvoorbeeld geel telde graan, of blauw telde speren, enzovoort). Wat hierbij heel belangrijk was was de positie van de knoop aan het touw. Laten we even een voorbeeld gebruiken om alles duidelijk te maken.

We nemen een hoofdtouw, waaraan slechts 1 secundair zijtouwtje hangt. In dat zijtouwtje zitten drie knopen, op regelmatige afstanden van het hoofdtouw. Een eerste knoop zit dicht bij het hoofdtouw, een tweede iets verder, een derde nog iets verder. In totaal kunnen zo vijf posities ingenomen worden. Elk van die posities vertegenwoordigt een bepaald cijfer. De verst van het hoofdtouw verwijderde positie zijn de eenheden, daarna de tientallen, hondertallen, duizendtallen en tienduizendtallen. In ons voorbeeld zou dan het getal 11.100 afgebeeld worden. Zes knoopjes helemaal onderaan plus twee knopen op de tweede onderste positie zou dan het getal 26 voorstellen. Op die manier konden alle cijfers dus gemakkelijk via die knopentouwen "genoteerd" worden. Speciaal hierbij is dat de Inca's blijkbaar ook de waarde 0 kenden. Men liet hiervoor immers op de betreffende positie een lege ruimte over. Dit lijkt voor ons nu heel evident maar was het toen zeker niet. Slechts enkele volkeren in de loop van de geschiedenis kenden immers het gebruik van de waarde 0 (waaronder de Maya's, maar bijvoorbeeld niet de Romeinen).

Maar er is meer. Een knoop is niet zomaar een knoop. Er zijn zoals reeds vermeld verschillende knopen mogelijk en die verschillende knopen hadden op hun beurt ook telkens een specifieke betekenis. Ook de kleuren van de quipu's waren van belang. Een geel hoofdtouw inventariseerde bijvoorbeeld landbouwgewassen. De zijtouwtjes konden dan geel zijn voor het tellen van graan, rood voor het tellen van kiwicha of quinua (typische Andes-graangewassen), blauw voor het tellen van knolgewassen, enzovoort. Een blauw hoofdtouw inventariseerde dan bijvoorbeeld wapens of werktuigen waarbij een geel zijtouw dan voor bogen stond, een rood zijtouw voor bijlen en een blauw zijtouw voor speren. Zo zat een heel systeem achter de knopentouwen waarbij alle materialen en producten heel systematisch en nauwkeurig konden geteld en bijgehouden worden.

Quipu's als schrift van de Inca's?

Het telsysteem van de quipu's was wijd verspreid in het Inca-rijk en werd alom gebruikt. Op heel veel plaatsen langs het befaamde Inca-netwerk van paden stonden opslagplaatsen waar overschotten werden bijgehouden. Bij elk van deze opslagplaatsen hoorde een "quipucamayoc", meestal een oudere man die bedreven was in de kunst van het maken en lezen van de quipu's. Toch waren de Inca's niet de eersten die deze telkoorden gebruikten en het waren er ook de uitvinders niet van. Archeologen zijn het er immers redelijk over eens dat er op vindplaatsen die horen tot de Huari-cultuur (600-1000 n.C.) quipu's zijn gevonden en een aantal archeologen menen ook in Caral (2600 v.C.!) touwen te hebben gevonden die quipu's zouden voorstellen.

De dag van vandaag zijn er ongeveer 600 quipu's teruggevonden die kunnen gebruikt worden om verder onderzoek op te verrichten. Veel zijn echter verloren gegaan of vernietigd gezien de Spanjaarden de knopenkoorden des duivels noemden en ze verbrandden. Het systeem heeft vermoedelijk dan ook nog niet al zijn geheimen prijsgegeven en meer en meer onderzoekers menen dat dit quipu-systeem niet enkel en alleen een cijfermatig of boekhoudkundig systeem was maar dat het tevens een alternatieve vorm van schrijven was. Dit zou meteen de stelling dat de Inca's geen schrift kenden naar de prullenmand verwijzen.

Elke knoop of tenminste knopencombinatie (soort knoop, welk touw, kleur touw,...) zou in een dergelijk scenario staan voor een foneem of een lettergreep of een deel van een woord waardoor een combinatie van verschillende knopen dan op haar beurt woorden of woordcombinaties zou voorstellen. Een volledig knopentouw zou dan eigenlijk een soort tekst voorstellen. Een vérgaande theorie die jammer genoeg nog niet kan gestaafd worden met bewijsmateriaal maar waar nog steeds onderzoek naar verricht wordt (sommige wetenschappers proberen nu zelfs de quipu-code te doorgronden door middel van binaire codes). Mocht hier ooit een sluitend bewijs voor gevonden worden, dan zal misschien blijken dat de Inca's nog verder stonden dan we tot nog toe kunnen aannemen.