Het Sint Nicolaasfeest geschilderd door Jan Steen

Jan Steen, schilder van huiselijke taferelen bij uitstek, schilderde ‘Het Sint Nicolaasfeest’ rond 1665-1668. Het is verrassend en leuk om te zien hoe veel van de Sinterklaas tradities die wij nu, meer dan 300 jaar later, kennen al op het doek te ontdekken zijn. Ook laat Jan Steen zien dat emoties als verwachting, blijdschap en teleurstelling horend bij het heerlijke avondje, van alle tijden zijn.

Het leven van Jan Steen

Jan Steen werd geboren in leiden in het jaar 1626. hij groeide op in een redelijk welgesteld gezin. Zijn vader, Havick Steen, was graanhandelaar en bierbrouwer. Wie Jan Steens leermeester of leermeesters zijn geweest is niet bekend. Sommige biografen noemen de landschapsschilder Jan van Goyen als één van zijn leermeesters maar er is geen bewijs dat dit daadwerkelijk het geval was. Vast staat dat Jan Steen zich in 1648 liet inschrijven bij het schildersgilde in Leiden (toen was zijn leertijd dus voorbij) en dat hij op 3 oktober 1949 trouwt met de dochter van Jan van Goyen, Margriet. Het echtpaar krijgt zes kinderen, drie jongens en drie meisjes. De oudste, Thadeus, wordt geboren in 1651 en de jongste, een meisje, in 1662. Het jongste meisje overlijdt kort naar haar geboorte. Zoals zoveel schilders in die tijd kon Jan Steen het hoofd niet boven water houden door te schilderen alleen. In 1654 huurt hij een bierbrouwerij, later nog één. Maar de brouwerijen zijn niet succesvol, ze lijdden verlies. In 1667 komt het brouwersavontuur ten einde. Er volgt nog meer tegenspoed: in 1669 overlijdt de vrouw van Jan Steen, Grietje van Goyen, nog geen jaar later, in het begin van het jaar 1670 volgt Steens vader Havick. Hoewel Jan Steen in 1672 als ‘Hooftman’ van het gilde wordt aangesteld, kan hij nog steeds niet rondkomen van het schilderen alleen. In 1672 begint hij een herberg in zijn huis in Leiden. In 1673 hertrouwt Jan Steen met de weduwe Maria van Egmont. Maria neem t uit haar eerste huwelijk twee kinderen mee. Samen met Jan krijgt ze in 1674 nog een kindje, een zoon Theodorus (Dirck). Lang kan Jan Steen niet genieten van zijn nieuwe gezinsgeluk. Hij overlijdt op 31 januari of 1 februari 1679 op 53-jarige leeftijd.

Een huishouden van Jan Steen

Jan Steen is nu, na Rembrandt, de populairste schilders van de Gouden Eeuw. Hoewel Steen een allround schilder was die ook portretten en historiestukken schilderde, is hij vooral bekend om zijn vrolijke en chaotische taferelen van het dagelijkse leven: familiefeesten en bijeenkomsten, kroeg scènes, stoeiende stelletjes en ondeugende kinderen. Op de schilderijen van Jan Steen gebeurt veel en is veel te zien, hij vertelt hele verhalen met veel humor en een milde ironie. Hij waarschuwt de mensen voor de gevolgen van losbandigheid maar hij doet dit met een knipoog. In de 18 e eeuw ontstond het spreekwoord ‘een huishouden van Jan Steen’. Hiermee wordt een wanordelijk, druk en luidruchtig huishouden bedoeld. In de 18 e eeuw beweerden de biografen van Jan Steen dat hij zijn eigen gezinssituatie op het doek vastgelegd had. ‘Zyn schilderyen zyn als zyn levenswyze, en zyn levenswyze als zyne schilderyen’, schreef Jan Steens eerste biograaf Arnold Houbraken. Het spreekwoord sloeg op die manier zowel op Steens schilderijen van een huishouden als zijn eigen huishouden. Volgens Houbraken heerste er in het huishouden van Jan Steen met name na de dood van Grietje van Goyen een enorme wanorde, Jan zou het gezin met de vijf opgroeiende kinderen niet aankunnen. Ook zou Jan Steen volgens Houbraken nadat hij een kroeg aan huis was begonnen, hele avonden met collega-schilders aan de pimpel zijn geweest. Later werd dit beeld wat genuanceerd: Houbraken had geen enkel bewijs voor zijn beweringen. Uit bewaard gebleven documenten komt een heel ander beeld van Jan Steen naar voren: een beeld van een gerespecteerde schilder, een erudiet man, een steunpilaar van de familie. Niet spilzucht maar de slechte economische tijd zou verantwoordelijk zijn voor de geldproblemen die Jan Steen ze hele leven heeft gehad.

Het Sint Nicolaasfeest

Op ‘Het Sint Nicolaasfeest’ zie je hoe een gezin in de 17 e eeuw het Sinterklaasfeest viert. In het midden van het schilderij zien we een stralend klein, blond meisje met een emmertje om haar arm en een pop in haar handen. In het emmertje zit snoepgoed en kleine cadeautjes, de pop is een Johannes de Doper pop, typisch katholiek speelgoed. We kunnen veilig concluderen dat we hier naar een katholiek gezin kijken, Sinterklaas vieren was voor een calvinistisch gezin in de 17 e eeuw uit den boze. Rechtsvoor op het doek zien we de moeder op een stoel zitten. Ze roept het meisje met de pop in het midden, ze heeft haar armen al uitgestrekt. Misschien wil ze de pop dat het meisje gekregen heeft van dichtbij bekijken? Linksachter het meisje staat een jongen is zijn nette maar iets te krappe pak te huilen. Als we naar het meisje achter hem kijken, te oordelen naar haar kleding is zij het dienstmeisje, begrijpen we waarom de jongen huilt. Zij houdt de schoen van de jongen omhoog waar Sinterklaas een roe in heeft gestopt. ‘Wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe’, dat gold blijkbaar in de 17 e eeuw ook al. Het jongentje dat naast de moeder staat, wijst naar de huilende jongen en lacht hem hartelijk uit. Hij heeft al wel een cadeautje gehad: een kolfstok. De bal die daar bij hoort ligt voor de voeten van de moeder. Op de achtergrond zie je grootmoeder bij de bedstee staan. Ze wenkt naar de huilende jongen. Waarschijnlijk ligt er achter het gordijn nog een echt cadeautje voor het ongelukkige kind. Rechts van oma staan twee kinderen voor de schoorsteen te zingen. De oudste jongen heeft een peuter op zijn arm en wijst naar de schoorsteen waar de cadeautje uit zijn komen vallen. Grootvader vormt het midden van de compositie. Hij zit tevreden om zich heen te kijken in zijn kleren met kraag die dertig jaar eerder in de mode was. Om dit schilderij is mooi te zien hoe Jan Steen de kinderen niet als miniatuur volwassenen afbeeld zoals dat in die tijd gebruikelijk was maar als echte kinderen met echte kinderlijke emoties. Omdat Jan Steen altijd geldgebrek had en het duur was om levende modellen in te huren, gebruikte Jan Steen vaak zichzelf, familieleden of vrienden als model. Op dit schilderij herkennen we: Eva, Steens oudste dochter als het dienstertje, Catharina, Steens jongste dochter als het meisje met de pop, Thadeus, de oudste zoon van Jan Steen als de huilende jongen, zoon Cornelis als de jongen met de kolfstok. De kleinste zingende jongen bij de schoorsteen vertoont een opvallende gelijkenis met het jongentje op het schilderij ‘De Leidse bakker Arend Oostwaert en zijn vrouw’. Opvallend is het ontbreken van een vaderfiguur op dit schilderij. Misschien is de vader even naar de buren om op het raam te kloppen en snoepgoed te strooien? Moderne vaders verdwijen ook opvallend vaak een poosje op pakjesavond. Op de voorgrond zien we een mand met lekkers staan, een stilleven op zichzelf. In de mand zien we speculaas- en taaitaaipoppen liggen. Lekkernijen die wij nu nog met Sinterklaas associëren. Het Sint- Nicolaasfeest is te zien in het Rijksmuseum in Amsterdam.