De marine startte in 1488 als een bedrijf

De marine is het oudste onderdeel van het Nederlandse leger en viert in 2013 officieel zijn 525ste verjaardag. Maar, over het oprichtingsjaar 1488 is niet iedereen het eens. In 1488 maakte het gebied van het huidige Nederland deel uit van het Heilige Roomse Rijk van Keizer Maximiliaan van Oostenrijk. Hij stichtte weliswaar een marine maar er bestond destijds nog geen Nederlandse staat, laat staan een Nederlandse marine. Volgens sommigen is daarom 1597 een beter jaar als geboortejaar van onze marine. Hoewel Keizer Maximiliaan de Ordonnantie op de Admiraliteit uitvaardigde, gingen gewesten als Holland, Zeeland en Friesland ook na 1488 gewoon hun eigen gang. Ze hadden al hun eigen vloten. Die voerden buiten Maximiliaan om hun eigen oorlogen. Zo had Holland grote handelsbelangen in de Oostzee die de Hollandse vloot op eigen houtje verdedigde.

1597

In 1597 werd de marine door de Staten Generaal opgericht om de bezettende Spanjaarden te verjagen. Om het Spaans-Habsburgse rijk te verslaan was namelijk een krachtige en efficiënte marinevloot nodig. De Staten Generaal vaardigden in augustus 1597 dan ook de Instructie voor de Admiraliteiten uit, waarmee de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden beschikte over een sterke vloot die werd geleid door vijf admiraliteiten: Zeeland, de Maze (Rotterdam), Amsterdam, het Noorderkwartier (Noord-Holland) en Friesland. De centrale verantwoordelijkheid lag bij de Staten Generaal in Den Haag.

Vijf lokale admiraliteiten

Zaken als de organisatie van marinewerven, de keuze van leveranciers voor de bevoorrading van oorlogskonvooien werden geregeld door de vijf lokale admiraliteiten. In de admiraliteiten zaten grote bankiers, reders en kooplieden van de Republiek. Hierdoor kregen ook veel plaatselijke kooplieden en regenten invloed op het reilen en zeilen van de marine. De Republiek besteedde destijds belangrijke overheidstaken, zoals oorlogsvoering, eigenlijk uit aan particuliere ondernemers.

Netwerk van ondernemers

In landen als Zweden, Frankrijk en Spanje, werd de leiding van de marine gevonden onder familieleden van de vorst, de adel en onder hoge ambtenaren. Daar was het marinebestuur meer een ambtelijk instituut op grote afstand van de markt. Maar in de Republiek was die situatie helemaal anders: hier hadden de lokale admiraliteiten juist veel verbinding met de markt. Er was sprake van een nauwe samenwerking tussen de admiraliteit en handelaren en leveranciers. Zo kon de Republiek, vergeleken met andere Europese staten, vaak sneller aan benodigdheden en middelen komen door het netwerk van ondernemers. Aan de andere kant werd de vloot ook vaker ingezet voor handelsbelangen van grote handelaren. De markt en marine waren helemaal verweven.

Elkaar bevoordelen

De marinewerven waren publieke organisaties die werden bestuurd door kooplieden, ondernemers. Officieel mochten de handelslieden zichzelf en elkaar niet bevoordelen maar dat gebeurde -uiteraard- wel. Zo was er bijvoorbeeld het huwelijk tussen een dochter van een bestuurder van de Amsterdamse admiraliteit met een zoon van een grote touwmaker uit de hoofdstad. Die werd vervolgens dé touwleverancier van de marinewerf.

Moderniseren

De ondernemers waren niet alleen bezig hun eigen belangen te behartigen. Ze ontwikkelden de marine tot een gesmeerde en moderne organisatie. De admiraliteitsraden brachten ook een efficiëntie en kapitalistische mentaliteit in. Zo werden ook de marinewerven gereorganiseerd en gemoderniseerd. Het personeel was daar overigens niet zo blij mee. De oude gildestructuur gaf hen veel vrijheden en liet hen zelf bepalen wanneer en hoe ze werkten. Die structuur werd afgebroken. De marinewerven waren de grootste productie-eenheden in Nederland van vóór de Industriële Revolutie. Zij worden nu in het algemeen gezien als de pioniers van grote centraal bestuurde organisaties met een efficiënte boekhouding, kostenbeheersing en discipline op de werkvloer. Niet iedereen in de Republiek had overigens baat bij de modernisering van de marine. De belangen van de rijke regenten en kooplui woonachtig in de Gouden Bocht, het rijke gedeelte van de Amsterdamse Herengracht, waren ermee gediend. Maar niet die van iedereen in de Republiek, en zeker niet die van het personeel van de admiraliteitswerven.

Twee pijlers

De marine had dus twee pijlers: het bewaken van de handelsbelangen en oorlogsvoering. De Republiek behartigde enerzijds de kortetermijnbelangen van de kooplieden en de economie en ontwikkelde anderzijds een langetermijnvisie op internationale politiek. De ondernemers aan het hoofd van de staat legden de nadruk op hun kortetermijnbelangen. Dat verklaart onder meer ook waarom de Republiek de ijzersterke machtspositie van de Gouden Eeuw niet vasthield.

Ministerie van Marine

Vanaf 1815 gingen de vijf admiraliteiten verder in het ministerie van Marine. Daarmee was de marine onderdeel van een eenheidsstaat, het Koninkrijk der Nederlanden.