Franciscus van Assisi en de natuur

Franciscus van Assisi (Giovanni Bernardone, 1181/1182 - 1226) was een zoon van een rijke stoffenhandelaar in de welvarende stad Assisi in Noord-Italië. Hij stichtte de orde van de Minderbroeders, O.F.M.: Ordo Fratrum Minorum, de Franciscaanse orde. De regel (regula) van de orde werd door paus Innocentius de Derde in 1210 goedgekeurd. Franciscus stierf in de avond van 3 oktober 1226. Op 4 oktober wordt Werelddierendag gehouden op de feestdag van Franciscus (sinds 1930). Franciscus had een bijzondere liefde voor dieren en planten. De leefstijl en boodschap van Franciscus spreekt al eeuwen tot de verbeelding van velen en blijft actueel.

Liefde voor de natuur

Franciscus koesterde een ongekende liefde en genegenheid voor de natuur. Hij preekte tot de vogels. Hij had medelijden met dieren in gevangenschap. Een speciale voorkeur had hij voor die dieren die gelijkenis met Christus vertoonden (bijvoorbeeld de worm en het lam).

Wormen zou hij nooit vertrappen; hij raapte ze op en legde ze langs de kant van de weg. Bomen mochten niet van hem worden omgehakt. Werd een boom gekapt dan vond hij dat men altijd een stronk moest laten staan, zodat de boom weer kon uitlopen.

Dikwijls liep Franciscus rond met een lammetje in zijn arm. Een theatrale vorm om mensen te wijzen op het Lam van God (Jezus die zijn leven gaf). De maan noemde hij zijn zuster en de zon zijn broeder. Ook tot de bloemen sprak hij alsof ze levende wezens waren.

Dieren voelden zich op hun gemak bij de heilige, hij was een dierenbeschermer avant la lettre. Franciscus verloste gevangen dieren uit een klem, gaf roodborstjes van zijn gebedeld brood en zette in de winter honing en wijn voor de bijenkorven. Maar dieren die gulzig waren, kon hij streng terechtwijzen. Vissen beschouwde hij niet als dieren en als vlees, want in zijn tijd dacht men dat vissen groeiden als planten. Gewoonlijk at hij geen vlees (vegetariër). Hij ging nimmer te paard, dat vond hij beulen van een dier. Franciscus wilde dat op een met groenten bebouwde akker ook altijd een stukje grond vrijgemaakt moest worden voor het kweken van bloemen.

Natuur als symbool en sacrale werkelijkheid

Franciscus zocht in de wereld en de kosmos overal naar de voetsporen van God. Hij was een natuurmysticus. Al het geschapene kon voor hem een verwijzing zijn naar God en Christus. Hij verlangde naar een innige gemeenschap met God. De werkelijkheid was voor hem een symbolische en sacrale (heilige) wereld. Alles kan wijzen naar God, omdat Franciscus God als Schepper beleed en omdat Christus in het Nieuwe Testament de Eerstgeborene van de schepping wordt genoemd. Daarom riep Franciscus telkens de schepselen op om God te loven.

De werkelijkheid sprak voor hem als het ware een taal en hij zag de schoonheid van alle dingen. Hij voelde zich verwant met alle dingen en iedereen en kon hen broeder of zuster noemen. Hij beleefde in het geschapene Christus, omdat zijn Heer zelf diep was ingedaald in deze wereld. In het bijzonder werd de heilige geraakt door het lijdende schepsel (zwakke en gekwelde dieren, arme mensen).

Iedere boom was hem dierbaar: het had de kruisboom kunnen zijn, waaraan de Heer is gestorven. Franciscus kon vol vreugde zijn over de schepping, maar zijn jubel kon ineens omslaan in een diep verdriet als iets voor hem verwees naar het lijden van Christus.

Sommige wetenschappers beweren dat de heilige een voorloper was van de Renaissance. Franciscus zou een nieuwe cultuurperiode hebben ingeluid, waarin de mensen zich op een aangename manier thuis konden voelen in de aardse werkelijkheid.

Water, rotsen, zon, maan en vuur als symbolen

• Franciscus trapte nooit op water als hij zijn handen waste bij een bron. Het water herinnerde hem aan het water dat kwam uit zijde van Christus aan het kruis en het was een verwijzing naar het water van de doop.
• Eerbiedig liep hij over de rotsen, want Christus wordt ook de Rots genoemd. Dikwijls sliep Franciscus in een rots.
• Hij was blij met de zon in de morgen, omdat de Heer de Zon van de gerechtigheid wordt genoemd.
• Zon en maan verlichten ons en doen onze ogen zien. Lichten, kaarsen en lampen werden nooit gedoofd door Franciscus, want zij vormden de afglans van Hem die het Licht van de wereld is (Christus zei: Ik ben het Licht van de wereld).

De vogelpreek

Franciscus was een origineel prediker. Tijdens een kerstpreek bij een zelfgemaakte kerststal ging hij blaten als een schaap. De toehoorders waren diep onder de indruk.
Eens zag de heilige in het dal van Spoleto een grote groep vogels in de bomen zitten en zei tegen zijn metgezellen dat hij van plan was om tegen de vogels te preken. Hij begon zijn preek met de woorden: Mijn dierbare zustertjes de vogels, jullie zijn God uw Schepper veel dank verschuldigd en jullie moeten Hem altijd verheerlijken, omdat Hij u de vrijheid heeft gegeven om te vliegen waarheen jullie maar willen…

Franciscus verkondigde hen dat God goed voor hen zorgt en dat ze de lucht hebben gekregen om in te vliegen en bronnen en rivieren om te drinken. Het slot van zijn korte preek luidde: Wacht u daarom, geliefde zustertjes, voor de zonde van ondankbaarheid, doch wees er altijd op bedacht God te verheerlijken.

Terwijl Franciscus sprak, deden de vogels hun bekjes open en bogen eerbiedig hun kopjes (volgens zijn biografen).
Daarna maakte hij een kruisteken over hen en onder mooi gezang vlogen ze weg in vier groepen en maakten het teken van het kruis. De prediker had er spijt van dat hij niet eerder tot de vogels had gepreekt en voortaan riep hij de vogels op om God te loven.

De preek tot de vogels is meer dan een zoetig en lief verhaal. Franciscus onderwijst ons dat dieren er niet zijn om alleen maar geëxploiteerd en gegeten te worden, maar dat ze schepselen zijn van God voor wie de mens behoort te zorgen. Zo is Franciscus geen mysticus die uit de wereld vluchtte, maar hij beleefde de aardse werkelijkheid als geen ander en voelde zich solidair met al het geschapene dat verlangt naar verzorging en verlossing. Zij die zich zorgen maken over bedreigde diersoorten en het ecologisch systeem, zullen zich wellicht aangesproken weten door Franciscus.

Het Zonnelied

Allerhoogste, almachtige, goede Heer,
van U zijn de lof, de roem, de eer en alle zegen.
U alleen, Allerhoogste, komen zij toe
en geen mens is waardig uw naam te noemen.

Wees geprezen, mijn Heer met al Uw schepselen,
vooral door mijnheer broeder zon,
die de dag is en door wie Gij ons verlicht.
En hij is mooi en straalt met grote pracht;
van U, Allerhoogste, draagt hij het teken.

Wees geprezen, mijn Heer, door zuster maan en de sterren.
Aan de hemel hebt Gij ze gevormd, helder en kostbaar en mooi.

Wees geprezen, mijn Heer, door broeder wind
en door de lucht, bewolkt of helder, en ieder jaargetijde,
door wie Gij het leven van uw schepselen onderhoudt.

Wees geprezen, mijn Heer, door zuster water,
die heel nuttig is en nederig, kostbaar en kuis.

Wees geprezen, mijn Heer, door broeder vuur,
door wie Gij voor ons de nacht verlicht;
en hij is speels en vrolijk, stoer en sterk.

Wees geprezen, mijn Heer, door onze zuster, moeder aarde,
die ons voedt en leidt,
en allerlei vruchten voortbrengt, en kleurige bloemen en planten.

Wees geprezen, mijn Heer, door wie omwille van uw liefde
vergiffenis schenken, en ziekte en verdrukking dragen.
Gelukkig wie dat dragen in vrede,
want door U, Allerhoogste, worden zij gekroond.

Wees geprezen, mijn Heer, door onze zuster de lichamelijke dood,
die geen levend mens kan ontvluchten.
Wee hen die in doodzonde sterven;
gelukkig wie zij in uw allerheiligste wil vindt,
want de tweede dood zal hun geen kwaad doen.

Prijs en zegen mijn Heer,
en dank en dien Hem in grote nederigheid.

Franciscus heeft dit lied geschreven in 1224 of 1225 toen hij ernstig ziek was en lag in zijn celletje te San Damiano. Door zijn oogkwaal kon hij het zonlicht niet meer verdragen. Lichamelijk was hij zeer verzwakt, maar tegelijk voelde hij zich een mens verzoend met God, met zichzelf en met de wereld om hem heen.

Deze lofzang noemde hij Loflied voor broeder Zon (zon als symbool van God). Later schreef hij nog een couplet over de liefde, toen hij zag hoe een burgemeester en een bisschop elkaar haatte. Nog later voegde hij de regels toe over zuster dood.

Ondanks zijn ziekte spreekt Franciscus de natuur aan als zijn familie. Hij bezat een bijzonder religieus natuurgevoel. Hij begint in zijn lied bij de almachtige God en daalt daarna direct af naar de aardse werkelijkheid. Hoewel de naam van Christus niet in het Zonnelied voorkomt, gaat het toch ten diepste om Jezus die in het aardse leven is neergedaald. Aan het einde van het lied gaat het om de mens die het moet hebben van de liefde en vergeving en nederigheid moet betrachten. In het Liedboek voor de kerken (1973) vindt men een vertaling van het Zonnelied van J.W. Schulte Nordholt met een prachtige melodie (Gezang 400).

Actuele boodschap voor een technische beschaving

Eloi Leclerc geeft een uitgebreide analyse van het Zonnelied in zijn boek Symbolen van de godservaring (zie literatuurlijst). Hij zegt dat onze industriële beschaving berust op de macht van de mens over de natuur. Zo’n wereld laat weinig ruimte voor het lied waarin de dingen worden bezongen. Wanneer de mens rationeel en wreed de natuur te lijf gaat, verliest hij de diepere verbondenheid met de dingen, met zichzelf en anderen. De mens zal zich moeten verbroederen met de natuur. Het gaat niet alleen om gevoelig en mooi over de natuur te spreken, maar om werkelijk te natuur te ervaren en de wereld waarin alles onderling verbonden is. Wie de natuur alleen maar op technische wijze gebruikt, verliest ook iets wezenlijks in zichzelf, dan wordt de mens alleen nog gewaardeerd uit een oogpunt van zijn functionaliteit, van zijn rendement (Symbolen van de godservaring, p. 180-182).

Een loflied in de avond

Op de avond van zijn sterven verzocht Franciscus zijn metgezellen het Zonnelied te zingen. Zelf is hij zingend gestorven en zijn laatste woorden waren dus een lofzang op God en de schepping. Een vlucht leeuweriken streek die avond neer op zijn cel in Sinte-Maria van Potiuncula, even buiten Assisi. De stadswachters vertelden dat de vogels lange tijd luid zingend rondcirkelen boven de plek waar de heilige stervende was.

Tenslotte

Er is één grote tegenstrijdigheid in het leven van de heilige. Franciscus had een grote zorg en liefde voor alle schepselen, maar verwaarloosde zijn eigen lichaam door dienen en vasten. Hij noemde zijn lijf: broeder ezel.

Franciscus, ook wel de kleine arme (il poverello) genoemd, ging bedelend in een kapotte en verstelde pij langs de huizen. Zijn armetierige kleding is bewaard in de sacristie van de Benedenkerk in Assisi. Hij heeft nooit meer dan één pij willen bezitten.
Hij verzette zich op ludieke (speelse) wijze tegen de elitaire machten en zette velen aan het denken door zijn bijzondere levenswijze van vrijwillige armoede en zijn innige band met de natuur. Hij verkoos arm te zijn en zwak en toch voelde hij zich innerlijk rijk.

Informatieve literatuur over Franciscus van Assisi

• Helene Nolthenius, Een man uit het dal van Spoleto, 8e druk,1995
• Eloi Leclerc, Symbolen van de godservaring, 1974
• A. van Corstanje, Franciscus, Bijbel der armen, 1976
• Thomas van Celano, Tweede levensbeschrijving (van Franciscus), 1976 (oorspronkelijk in 1247 geschreven)
• H. Loeffen, De geschriften van Franciscus van Assisi, 1976