Egyptische kunst 10. Achnaton, revolutie in kunst en religie

Amenhotep IV, ook wel Achnaton, voerde het monotheïsme in; de dienst aan de zonnegod Aton. Naast deze revolutie op godsdienstig gebied, hervormde Achnaton ook de kunst. Die veranderde kunstrichting noemen we de Amarna-stijl. Achnaton wordt ook de dichter geacht van de bekende zonnehymne. Na zijn dood keerde Egypte terug op het oude, traditionele spoor, zowel religieus als kunstznnig.

Achnaton de revolutionair

In het Nieuwe Rijk vond de grote revolutie plaats, de omwenteling op religieus en kunstzinnig gebied. In de achttiende dynastie was Egypte een groot en machtig wereldrijk. Het was de tijd van koningin Hatsjepsoet en van de grote vorsten die de naam Amenophis en Thoetmoses droegen. In deze glorietijd van Egypte kwam Amenhotep IV met zijn religieuze hervormingsplannen. De macht die Egypte had in, en de invloed die Egypte had op andere landen en volkeren niet achtend, dreef hij zijn Aton-verering door, zodat Egypte door de binnenlandse strijd die daardoor ontstond, tijdelijk verzwakte.

Amenhotep IV, ook wel Achnaton genoemd, regeerde van 1375 tot 1258 voor Christus. Zijn naam Amenhotep betekent: Amon is tevreden. Amenhotep zelf was niet tevreden met deze naam en noemde zichzelf Achnaton, wat wil zeggen: die weldadig is voor Aton.

Wat wilde deze Achnaton?

Hij wilde de verering van één god invoeren; het monotheïsme. Dat kon niet in het oude Egypte met zijn vele goden. Als Achnaton nu nog gezegd had, dat Amon-Re, Ptah en Osiris verschijningsvormen van Aton waren geweest en indien hij de tempels van de andere goden had laten staan, dan was er waarschijnlijk weinig of geen ophef van gemaakt. Dat deed hij echter niet; voor Aton moesten alle andere goden wijken!

Natuurlijk kwam hij zo in conflict met de priesters van Amon, die voor hun god en bovenal voor hun privileges opkwamen.
Deze strijd liep zo hoog, dat Achnaton Thebe verliet en een nieuwe residentie stichtte: Achet-Aton, het lichtland van Aton. Deze stad is meer bekend geworden onder de naam Tell-el-Amarna.

De reactie op de religieuze omwenteling

De Egyptenaren waren het niet gewend dat een koning voor één god alle macht en verering opeiste, met terzijdestelling van alle andere goden. In dit geval voor Aton. Hoewel echter deze monotheïstische tendens exclusieve vormen aannam en de vereerders van Amon en andere lokale godheden vervolgd werden, heeft de godsdienstige verandering van Achnaton op de duur geen ingang gevonden. Deze godsdienst was onaanvaardbaar voor de Egyptenaren. Men was gewend aan meerdere goden en aan goden die als dieren werden afgebeeld -bijvoorbeeld Horus-. Nu echter was dat niet het geval, want Aton werd niet ,zoals de andere goden, in de gedaante van een mens of een dier afgebeeld, maar als zonneschijf, waarvan de stralen in handen eindigden die de mensheid zegenen en vaak de hiëroglief voor "leven" vasthouden. (het woord "aton" bestond al voor "zonneschijf").

Aton zou de god zijn van de waarheid, de schepper van alle landen, die iedereen geeft wat hij nodig heeft; de Egyptenaar, de Syriër, de Nubiër. Hij was de god van allen! Dit was on-egyptisch. Dit was lijnrecht in strijd met het religieuze bewustzijn van het Egyptische volk, zodat een blijvend succes uitgesloten was.

Zoon van de zonnegod

Hoe revolutionair het optreden van Achnaton tegenover de vele Egyptische goden ook was, op één punt heeft hij zich geheel conform de traditie gedragen: de koning bleef de zoon van de zonnegod. Deze banden werden zelfs opnieuw aangehaald. Achnaton wordt de enige en geliefde zoon van Aton genoemd. De koning spreekt namelijk in een gebed tot Aton aldus: "Uw zoon die U kent".

Aton heeft de koning gevormd uit zijn eigen stralen en de koning kan genoemd worden: de zoon der eeuwigheid, en: voortgekomen uit de eeuwigheid. Deze exclusieve verbinding tussen koning en god kreeg veel kritiek, maar wij mogen Achnaton niet afschilderen als iemand wiens eigen eer boven die van zijn god ging. Bij Achnaton wordt een sterk gevoel gevonden van uitverkoren te zijn. Zozeer dat het tot tegenspreken prikkelde.

De zonnehymne

Voor ons leeft Achnaton ook voort als de dichter van de prachtige zonnehymne. Het thema hiervan is de verheerlijking van de zon als de bron van alle leven. Wat bijzonder treft is de gelijkenis met Psalm 104 uit de Bijbel. Als voorbeeld volgt hier een gedeelte van de grote zonnehymne:
"Gaat gij ter ruste aan de westelijke horizon,
dan ligt de aarde in duisternis,
als was ze gestorven.....
Elke leeuw komt uit zijn hol,
en alle slangen bijten,
de duisternis is zonder warmte
en de aarde ligt daar zwijgend.......
Gaat gij 's morgens aan de horizon op
en schittert gij als Aton overdag,
dan verdijft gij de duisternis
en deelt uw stralen uit".

Ter vergelijking een gedeelte uit Psalm 104. (Statenvertaling):
"Gij beschikt de duisternis en het wordt nacht, in dewelke al het gedierte des wouds uittreedt: de jonge leeuwen, briesende om roof en om hun spijs van God te zoeken. De zon opgaande, maken zij zich weg en liggen neer in hun holen...."
Niet alleen op het terrein van de godsdienst heeft Achnaton vernieuwend gewerkt, ook op dat van de beeldende kunst.

Amarna-stijl

De zogenaamde Amarna-stijl breekt met vele conventies die de Egyptische kunst tot dan toe beheersen. De veranderingen liggen deels op het gebied van de stijl, deels betreffen ze de inhoud van wat men weergeeft. In beide gevallen gaat een realistische trek overheersen, die soms naar het karikaturale gaat overhellen. De Farao laat zich afbeelden zoals hij er in werkelijkheid heeft uitgezien. Ook laat hij zich afbeelden in allerlei situaties die voor het gevoel van de meeste vorsten aan hun koninklijke waardigheid afbreuk zouden doen. Zo is er een bekende scène van de koning en de koningin tegenover elkaar gezeten, de koningin met een van de kinderen op schoot en de koning zelf met een baby die hij een kus geeft. Eveneens is er een afbeelding van de koning met de koningin op schoot.

Over het algemeen wordt de Amarna-stijl gekenmerkt door een grotere losheid en levendigheid dan in de voorafgaande perioden van de Egyptische kunst; de lijnen zijn weker en minder streng. In werken van geringe kwaliteit kan dit leiden tot verval der kunst, maar in de beste voortbrengselen van deze kunst, zoals bijvoorbeeld de beroemde "kop" van koningin Nefertiti dat in een museum te Berlijn is en uit de werkplaats van de hofbeeldhouwer Bak komt, zijn kracht en elegantie op geslaagde wijze verbonden.

De godsdienst van Aton heeft Achnaton niet lang overleefd. Na de dood van deze hervormer veroverden de Amonpriesters weer de macht en de meeste "aanhangers" die Achnaton tijdens zijn leven voor Aton scheen gewonnen te hebben, bleken niet anders dan uit te zijn geweest op eer en rijkdom. Zij sloten zich weer aan bij de verering van de god Amon.

De kunstrichting van de Amarnatijd heeft iets langer geduurd. In het graf van de jong overleden opvolger van Achnaton, Toet-Anch-Amon, zijn nog vele voorwerpen gevonden die de afwijkende stijl bezitten van de Amarnatijd.

Ook deze stijl verdween echter spoedig, evenals de Aton-verering en de Egyptische kunst heeft na deze revolutionaire tijd in haar gehuldigde, traditionele begrippen volhardt.