De familiegeschiedenis van Toetanchamon

Hoe moeilijk is het om een familiegeschiedenis van een 3000 jaar oude persoon op te sporen? Met de huidige technische middelen niet meer zo heel moeilijk. Afnemen en vergelijken van erfelijk materiaal kan een hoop inzicht geven in de relatie tussen de mummies uit het oude Egypte. En van wie willen we nu niet liever te weten komen wie zijn vader en moeder waren dan van de grote koning Toetanchamon?

Bijzondere farao.

Dat was Toetanchamon. Een bijzonder persoon waar vele mysteries omheen gevormd zijn, want zo mysterieus was zijn leven niet. Hij was een jonge koning met veel lichamelijke klachten. Hij kon geen kinderen voortbrengen en stierf op 19 of 20-jarige leeftijd. Hoe kan zo'n grote koning, die zo extreem werd beschermd, zo vroeg sterven aan - men dacht - een klap op zijn hoofd. Onderzoek naar zijn mummie wijst echter behoorlijk wat verklaringen uit over deze bijzondere persoon.

Een stukje familiegeschiedenis van 3300 jaar geleden.

Het uitzoeken van familiebanden is in de huidige tijd nog altijd een lastige taak, laat staan wanneer deze van 3300 jaar geleden moet worden vastgesteld. Met technieken als DNA-onderzoek en CT-scans kan echter een hoop uitsluitsel worden gegeven over overeenkomsten tussen verschillende personen. Dit is ook gedaan bij de familie van Toetanchamon, maar voor daarop wordt ingegaan even een kort overzicht van zijn familiegeschiedenis.

Rond 1390 voor Christus heerst Amenhotep III als machtige koning over het Egyptische Rijk. Hij is een koning van de 18de dynastie en bezit een gebied van de Eufraat in het Noorden tot de Vierde Nijlcataract in het Zuiden (een gebied van bijna 2000 kilometer). Hij regeert samen met zijn koningin Teye gedurende 37 jaar over het gebied. Hij aanbidt de god Amon als oppergod, vandaar zijn naam Amenhotep. Na zijn dood neemt zijn tweede zoon, Amenhotep IV, de troon over. Deze farao wil zich niet vereenzelvigen met de god Amon, maar met Aton, de zonneschijf. Hij verandert zijn naam dan ook in Achnaton ('hij die Aton welgevallig is') en verhuist van de religieuze plaats Thebe naar Amarna, waar hij met zijn vrouw Nefertete gaat regeren. De kunst die hij laat maken zijn enorme standbeelden, kleinere beelden en reliëfs van figuren met langgerekte lichamen en gezichten en een androgyn uiterlijk. Deze kunst wordt ook wel 'Amarnastijl' genoemd, naar de plaats waar de farao woonde. Na de dood van de farao is er niet veel duidelijkheid over wie het land regeert. Er wordt geopperd dat het koningin Nefertete was, alleen, of samen met een mysterieuze man, genaamd Smenchkare. De duidelijkheid keert terug wanneer Toetanchamon de troon bestijgt. Hij heet in die tijd nog Toetachnaton, maar verandert dat snel in Toetanchamon, waarmee hij de Amoncultus weer in ere hersteld. Getrouwd is hij ook al, met Anchesenamon. Zij is de dochter van Achnaton en Nefertete. Ze verlaten Amarna binnen de eerste 2 jaar van zijn heerschappij en gaan weer terug naar Thebe. Na tien jaar heerschappij is de jonge farao, op 19 of 20-jarige leeftijd, dood.

DNA-onderzoek en CT-scans van de farao en zijn familie.

In 2008 begon het onderzoek naar het DNA van de farao en tien andere mummies waarvan de onderzoekers verwachtten dat het nauwe verwanten van de farao waren. In de kelder van het Egyptisch museum en Caïro en in de Medische Faculteit te Caïro werden laboratoria opgesteld voor het onderzoek. Tot de mummies die onderzocht gingen worden behoorden:

• Toetanchamon
• Amenhotep III
• Yuya en Tuyu (ouders van koningin Teye, Amenhotep III's vrouw
• De mummie van een onbekende man (wellicht Achnaton of Smenchkare)
• De Oudere Dame en de Jongere Dame en twee andere niet-geïdentificeerde vrouwenmummies (één van hen zou Toetanchamon's moeder zijn)
• Foetussen uit het graf van Toetanchamon (kinderen van Toetanchamon?)

Van alle mummies werd botweefsel afgenomen uit verschillende lichaamsdelen. Er werd altijd een stukje van het binnenste van een bot gebruikt, omdat de kans op vervuild materiaal daar het kleinst was. Deze deeltjes zijn vergeleken en De mummies werden ook door een CT-scan gehaald om de vormen van hun botten goed te kunnen inzien. Door de CT-scans werd duidelijk dat er geen erfelijke afwijkingen in de familie zaten, zoals vaak werd gedacht door het vrouwelijk uiterlijk van de kunst uit de Amarna periode. De beelden kregen waarschijnlijk dat uiterlijk, omdat Aton een androgyne god was. Er kwam uit de CT-scans naar voren dat er geen afwijkingen in de familie zaten. Uit de scan van Toetanchamon kwamen wel uitzonderlijke gegevens naar voren. Hij bleek een klompvoet en ernstige vorm van botnecrose te hebben in zijn linkervoet, iets waardoor hij waarschijnlijk zijn hele leven met een stok heeft gelopen en rondgedragen moest worden. Er zijn ook uitbeeldingen gevonden in zijn graf waarop hij met een stok is uitgebeeld. Er werd altijd gedacht dat dat een teken was van macht, maar waarschijnlijk liep de farao dus met een stok vanwege een klompvoet. Hij worstelde verder ook met malaria-aanvallen en is waarschijnlijk gestorven aan óf een malaria-aanval, óf een gebroken been. Hij had geen sterk lichaam en wellicht had hij naast botnecrose in zijn voet ook een gespleten verhemelte en nog andere afwijkingen. Dit wordt veronderstelt, omdat Toetanchamon geboren zou zijn uit incest.

Wetenschappers denken dat zijn vader Achnaton was en zijn moeder was één van de vijf bekendere dochters van Amenhotep III en Teye. Dat betekend dus dat Achanton bij zijn zuster een kind had verwekt. Incest was niet vreemd onder koningshuizen en had voornamelijk politieke voordelen. Het is echter schadelijk voor de kinderen, zoals blijkt uit de lichamelijke gebreken van Toetanchamon. De grootouders van Toetanchamon zouden dus Amenhotep III en Teye kunnen zijn. Daarnaast zijn de foetussen die in zijn graf zijn gevonden waarschijnlijk zijn eigen kinderen die, door zijn incestueuze gebreken, niet levensvatbaar waren. Dit wordt versterkt wanneer zou blijken dat zijn vrouw, Anchesenamon, zijn halfzuster was (zij was de dochter van Achnaton en Nefertete). De mummies van de nog niet-geïdentificeerde vrouwen moeten nog nader onderzocht worden, dus daar kan nog geen uitsluitsel over gevormd worden.

Het mysterie voorbij?

De koning blijft nog altijd een groot raadsel en het is, ondanks het DNA-onderzoek nog niet volledig duidelijk wie de vader of moeder van de koning waren. De mummie van Achnaton kan namelijk net zo goed die van de onbekende Smenchkare zijn geweest, de man die wellicht na de dood van Achnaton kort heeft geregeerd met - of zonder - Nefertete. Het is echter wel duidelijk dat de farao zijn hele korte leven werd geplaagd door ziekten en gebreken en dat hij jong stierf door malaria of een gebroken been. Het gat in zijn schedel was niet door een klap op zijn hoofd ontstaan, maar tijdens het mummificeren veroorzaakt. Zijn vroege dood blijft dus vooralsnog een raadsel.