De Kristallnacht

Op 7 november 1938 schoot de 17-jarige Jood Herschel Grynszpan in Parijs het Duitse ambassadelid Ernst vom Rath dood. De aanleiding tot zijn daad was het onrecht dat Hitler zijn familie had aangedaan. Omdat Hitler zich van zoveel mogelijk Joden wilde ontdoen, had hij op 18 oktober 1938 bevolen dat 12.000 Pools-Duitse Joden zo snel mogelijk het land moesten verlaten. Ze kregen één nacht de tijd om hun vertrek te regelen en mochten één koffer meenemen. Met de trein werden de Joden naar de grens met Polen gebracht. Polen wilde niet meer dan 4.000 mensen opnemen en de overige Joden bleven achter in een stuk niemandsland tussen Poolse en Duitse grensposten, zonder eten en zonder onderdak. De familie Grynszpan was daarbij. Herschells zus schreef haar broer, die illegaal in Parijs verbleef, een brief over de ellendige levensomstandigheden van het gezin en dat maakte hem zo boos dat hij met een pistool de Duitse ambassade binnendrong en Ernst vom Rath doodschoot.

Vernielingen van Joodse eigendommen

De Duitsers namen direct maatregelen. Goebbels beval de leden van de SA Raths dood te wreken en Joodse eigendommen te vernielen. Die waren daartoe maar al te zeer bereid en in de nacht van 9 op 10 november 1938 brandden in Duitsland 1000 tot 2000 synagogen af, werden 7500 winkels en bedrijven van Joden vernield en geplunderd en vonden 400 Joden de dood. Politie en brandweer traden niet op. Verschillende Duitse burgers deden actief mee aan de vernielingen. Anderen probeerden hun Joodse landgenoten te helpen, maar de meesten wachtten af tot de gewelddadigheden voorbij waren.
Als de Kristallnacht, de nacht van het gebroken glas, ging deze gebeurtenis de geschiedenis in.

Alsof het vernielen van de Joodse eigendommen nog niet erg genoeg was, voerden de Duitsers ook nog eens 30.000 Joden af naar concentratiekampen en legde de in Duitsland wonende Joden een boete op van één miljard mark. Verzekeringsmaatschappijen mochten het geld waar Joden na de vernieling van hun eigendommen recht op hadden niet aan hen uitkeren, maar moesten het in de staatskas storten.

Reacties op de Kristallnacht

Internationaal werd geschokt gereageerd op de gebeurtenissen in Duitsland, vooral toen duidelijk werd dat Goebbels de initiatiefnemer was. De verhoudingen tussen Duitsland, Amerika en een groot aantal andere Europese landen verslechterde. Amerika riep zijn ambassadeur terug. De Fransen weigerden om Herschel Grynszpan, die gevangen zat, uit te leveren. Toen de Duitsers Frankrijk binnenvielen, zat hij nog steeds in de gevangenis. Zij namen hem mee naar Sachsenhausen en daarna heeft nooit meer iemand iets van hem gehoord.

De Nederlandse regering reageerde gematigd. Colijn had er veel voor over om een goede verstandhouding met Duitsland te bewaren en kondigde aan geen Duitse vluchtelingen op te nemen. Dit standpunt lokte protest uit van de SDAP. Fractievoorzitter Albarda liet weten dat in Nederland voldoende bereidheid bestond om de grens open te stellen. Koningin Wilhelmina, prins Bernhard en verschillende ministers hadden telegrammen ontvangen waarin de bevolking aandrong de slachtoffers te helpen.

Nederlands vluchtelingenbeleid

Colijn liet zich niet zomaar overtuigen. Nederland had sinds Hitler aan de macht was al veel vluchtelingen opgenomen, liet hij weten, en bovendien zou de komst van een groot aantal Joden het antisemitisme aanwakkeren. Nederlands had sinds Hitler aan de macht was inderdaad al veel gevluchte Joden binnengelaten. Mede door de economische crisis was de regering in maart 1934 al overgegaan tot beperkende maatregelen en had besloten om Poolse Joden te weigeren, evenals communisten. Daarnaast zou aan vluchtelingen die wel toegelaten werden, geen werk meer verschaf worden. Twee maanden later besloot de regering alleen nog vluchtelingen toe te laten waarvan aannemelijk was dat hun leven gevaar liep als ze teruggestuurd werden.

De Tweede Kamer dwong Colijn na de Kristallnacht zijn standpunt te herzien en vluchtelingen te helpen. Nederland verklaarde zich daarop bereid een beperkt aantal vluchtelingen op te nemen, ‘enkele duizenden’, zoals Colijn het formuleerde. In Duitsland was dit standpunt al snel bekend en in de weken die volgden, ontving alleen het Joodse Vluchtelingencomité 40.000 tot 50.000 verzoeken om toelating.

Collecteren voor de vluchtelingen

Nederlandse jeugdorganisaties besloten alvast een collecte te houden voor de eerste hulp aan de vluchtelingen. Niet iedereen vond het nodig geld in te zamelen. Het gereformeerde weekblad De Bazuin liet weten de collecte af te keuren. ‘Het grootkapitaal was al voor een niet gering deel in handen van de Joden’, meende de redactie. Giften van niet-Joden waren dus overbodig. De Bazuinredactie vertegenwoordigde een minderheidsstandpunt. Velen gaven gul en de collecte bracht maar liefst 400 duizend gulden op. Het Joodse Vluchtelingencomité ontving daarnaast voor bijna 2 miljoen gulden aan giften van particulieren.

Uiteindelijk nam ons land 10.000 vluchtelingen op. Verschillende Duitse Joden slaagden er daarnaast in om illegaal binnen te komen. Een deel van de vluchtelingen werd ondergebracht in het nieuwgebouwde kamp Westerbork. België nam 1000 kinderen op, Frankrijk 600 en Engeland 10.000. Verschillende Joden besloten om vanuit Duitsland naar Israёl te emigreren.

Niet meer naar school

En daar was alle reden voor. De Duitsers namen steeds meer maatregelen om Joden te weren uit het openbare leven. De moord op Vom Rath had als katalysator gewerkt in het proces van sociale uitsluiting van Joden. De Duitsers verboden Joodse kranten en tijdschriften, bevalen Joden hun kinderen van school te halen en stuurden Joodse studenten weg van de universiteiten. Joden mochten niet meer in parken komen, het zwembad, een museum of theater bezoeken en werden geweerd uit het bedrijfsleven. Arme Joden kregen geen ondersteuning meer en werden ondergebracht in werkkampen.
In april 1939 bevalen de Duitsers alle Joden om zich te vestigen in aparte buurten, voornamelijk in de steden. Door al deze maatregelen maakten de nazi’s de wereld duidelijk wat hun uiteindelijke bedoeling was, namelijk de totale Endlösung van de Joodse bevolking.