Het ontstaan van Nederland

Het ontstaan van Nederland Wij kunnen ons vaak niet voorstellen dat ons land er in het verleden heel anders heeft uitgezien. Belangrijke zeeën zoals de Oostzee bestonden eeuwen geleden nog niet en ook de huidige grenzen hebben er duizenden jaren over gedaan om zich te vormen. Maar hoe zijn die grenzen eigenlijk ontstaan en tot hoe ver heeft de mens invloed gehad op de vorming van ons landschap én onze landgrenzen? Vanaf wanneer was ons land eigenlijk bewoont en waar leefden zij van? Leer meer over het ontstaan van Nederland.

Inhoud


Prehistorisch Nederland

Het land wat wij tegenwoordig Nederland noemen heeft er miljoenen jaren over gedaan om zich te vormen tot wat het nu is. We beginnen de geschiedenis in dit geval in de prehistorie. Aan het einde van de prehistorie werden de eerste tekenen van menselijke beschaving gevonden en vanaf dat moment had de mens ook invloed op de vorming van ons land. De belangrijkste grote en natuurlijke veranderingen in het Nederlandse landschap vonden plaats in de laatste twee ijstijden. Deze twee ijstijden noemen we het Pleistoceen en het Holoceen en samen vormen zij het zogenaamde Kwartair. Om onze geschiedenis goed te begrijpen beginnen we miljoenen jaren terug...

Prehistorie

Omdat de prehistorie (die later door loopt in de protohistorie) een periode van miljoenen jaren beslaat is deze ingedeeld in vier perioden. Hieronder zijn deze op een rijtje gezet:
  1. Mioceen: 23,03 tot 5,333 miljoen jaar (Ma) geleden
  2. Plioceen: 5,333 tot 2,580 Ma geleden
  3. Pleistoceen: 2,588 Ma tot 11,7 duizend jaar (ka) geleden
  4. Holoceen: 11,7 ka tot nu

Nederland rond 5.500 voor Christus. / Bron: RACM & TNO, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)Nederland rond 5.500 voor Christus. / Bron: RACM & TNO, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)
Over de eerste twee periode kunnen we vrij kort zijn. In het Mioceen beginnen de graslanden en het zeeleven zich langzaam te ontwikkelen. Kleine gewervelden en grotere zoogdieren beginnen de zee te bevolken en grote gebergten zoals de Himalaya, de Alpen en de bergen aan de rand van Noord- en Zuid-Amerika worden gevormd.

In het Plioceen breekt er een ijstijd aan. De hele wereld koelt langzaam af en dit geeft de ijskappen op het noordelijk halfrond de kans om in korte tijd enorm te groeien. Op verschillende continenten ontstaan zogenaamde mega-fauna's. Dit is een groep zeer grote (zoog)dieren die in een bepaald gebied leven. De meeste dieren die zich ontwikkelden tijdens de mega-fauna zijn (vrijwel) allemaal uitgestorven, voorbeelden zijn de dinosaurus, dodo en mammoet. Aan het einde van deze periode verschijnen ook de eerste mensachtige (ook wel het geslacht Homo genoemd) op het toneel.

Vanaf dat moment begint de geschiedenis van Nederland zich te ontwikkelen. Door de eerste mensachtige werden voorwerpen gemaakt en achter gelaten die bij latere opgravingen zijn terug gevonden. Aan de hand van deze opgravingen is onze geschiedenis vastgesteld. Omdat ons land vooral in de laatste twee perioden van de prehistorie zijn gevormd zullen wij deze eerst verder bekijken.
Een prent van dieren die tot de zogenaamde "mega-fauna" behoren / Bron: Mauricio Antón, Wikimedia Commons (CC BY-2.5)Een prent van dieren die tot de zogenaamde "mega-fauna" behoren / Bron: Mauricio Antón, Wikimedia Commons (CC BY-2.5)
Het Pleistoceen
Het Pleistoceen is een tijdvak op de geologische tijdschaal en beslaat de periode +/- 2,85 miljoen jaar geleden tot +/- 11,7 duizend jaar geleden. In deze lange periode had Nederland te maken met ongeveer 50 meer en mindere koude ijstijden. Tussen de ijstijden in waren er perioden die aanzienlijk warmer waren. Deze warmere periode in een ijstijd noemen we met een duur woord ook wel interglacialen (tussenijstijd), de koudere periode zijn de glacialen (ijstijden). Vooral de ijstijden zijn belangrijk geweest voor de vorming van ons land.

In een ijstijd vormen zich op diverse continenten grote ijskappen. Al dat bevroren water moet ergens vandaan komen en dit komt vooral uit de meren, zeeën en rivieren. Door de vorming van de ijskappen daalt het zeelevel en komen stukken land en eilanden bloot te liggen. Omdat een ijstijd wel duizend(en) jaren kon duren hadden de stukken land de tijd om aan elkaar te groeien. En zo begonnen zich langzaam nieuwe continenten te vormen. Als glacialen en interglacialen elkaar afwisselen krijgt de flora en fauna vaak ook een groeispurt, juist door de wisselende temperaturen moeten de dieren zich continu aanpassen. Vooral bepaalde groepen zoogdieren wisten zich enorm uit te breiden in deze perioden. En (niet onbelangrijk) het geslacht Homo (de mensachtige) begint in deze tijd zijn intrede te doen.

Het Holoceen

Als het Pleistoceen ten einde komt begint er een nieuwe periode die de naam Holoceen krijgt. Het Holoceen begon 11,7 duizend jaar geleden en duurt nog steeds voort. Het Holoceen is een zogenaamde interglaciale periode, oftewel een warmere periode tussen twee ijstijden in. In deze tijd worden de typische uiterlijke kenmerken van Nederland gevormd. De Noordzee en de daarbij behorende kuststrook met duinen vormt zich aan het begin van het Holoceen. De moerassige veengebieden ontstaan door diverse overstromingen waar ons land mee te maken krijgt. Vooral de Rijn, de Schelde en de Maas in Noord-Nederland traden nog al eens buiten hun oevers. Het voordeel van al deze overstromingen is dat er in het noorden van Nederland een mooie zee-kleibodem is achter gebleven die de ideale basis voor veengrond.

Verdeling perioden Pleistoceen en HoloceenVerdeling perioden Pleistoceen en Holoceen
Verdeling Pleistoceen en Holoceen
Nu we de basis van ons bestaan weten gaan we de voornoemde perioden verder bekijken. Wat gebeurde er precies wanneer en hoe zijn we dit te weten gekomen? Wanneer kwamen de eerste steden in ons land en hoe leefde de bevolking? Allemaal vragen die we gaan proberen te beantwoorden. Maar we nemen eerst een kijkje op bovenstaande tijdlijn. Het Pleistoceen en Holoceen zijn beide perioden die vele duizenden jaren beslaan en in elke periode gebeurde er wel iets anders belangrijks.

Toelichting op de tijdlijn:
De steentijd begint in het Pleistoceen en loopt door tot halverwege het Holoceen. De steentijd wordt opgevolgd door de bronstijd en deze valt volledig in het Holoceen. De steentijd noemen we ook wel de prehistorie en op het moment dat de bronstijd aanbreekt gaat de prehistorie over in de zogenaamde protohistorie. Omdat de steentijd zelf ook weer een erg lange periode beslaat wordt deze ook weer onderverdeeld in drie verschillende perioden, namelijk:
  • Paleolithicum
  • Mesolithicum
  • Neolithicum

Alle drie de bovenstaande perioden worden verder onderverdeeld in de perioden vroeg, midden en laat. Het Neolithicum kent daarnaast ook nog een periode die de naam kopertijd heeft gekregen. Om het artikel leesbaar te houden maken we verder geen onderscheid tussen de vroeg, midden of laten perioden.

Leven in prehistorisch Nederland

We gaan ons verhaal verder in het Paleolithicum wat ook wel de oude steentijd word genoemd. Dit is tevens de oudste periode in de voorgeschiedenis van de mens.

De eerste vormen van bijlen uit de prehistorie / Bron: Nordisk familjebok, Wikimedia Commons (Publiek domein)De eerste vormen van bijlen uit de prehistorie / Bron: Nordisk familjebok, Wikimedia Commons (Publiek domein)
Paleolithicum
Deze periode loopt van +/- 2,5 miljoen jaar geleden tot het einde van de laatste ijstijd zo'n 12.500 jaar geleden. Iemand in dit land was de eerste die een vuursteen ter hand nam en hier een werktuig van maakten. Hij of zij was baanbrekend bezig maar zal dat op dat moment niet beseft hebben. In Nederland zijn de oudste sporen van het bestaan van de eerste mensen in ons land terug gevonden in de grindlagen van Maastricht. De sporen die zijn gevonden zijn vermoedelijk tussen de 250.000 en 350.000 jaar oud en ze worden toegeschreven aan de Neanderthalers. De eerste mensen die ons land of beter gezegd gebied bewoonde waren vooral jagers die op doorreis waren. Zij waren voor hun voedsel afhankelijk van het wild en reisden het wild dan ook achterna. Het zou nog wel even duren voordat het gewoon werd om je op één vaste plek te vestigen. De bewijzen die deze eerste bewoners (of beter gezegd nomaden) hebben achtergelaten zijn bijlen en pijlpunten gemaakt van vuursteen.

Mesolithicum

Ongemerkt gaat de oude steentijd over naar de middensteentijd of te wel het Mesolithicum. Het begin van deze periode is vastgesteld op +/- 12.500 jaar geleden en heeft een onduidelijke einddatum. Als einddatum word namelijk de perioden aangehouden dat de samenleving overschakelde op landbouw en veeteelt. Mensen blijven vanaf dit moment ook iets langer op één plaats en gingen jagen, vissen en verzamelen in hun directe omgeving. Dit vestigen van de samenleving gebeurden niet van de één op de andere dag en op het ene continent eerder dan het andere, maar de geschiedkundige zijn het over eens geworden dan +/- 5.300 jaar voor Chr. het Mesolithicum toch wel echt voorbij was. Een echt vaste woonplaats was nog steeds een onbekend fenomeen, maar er zijn wel tekenen van tijdelijke nederzettingen in ons land gevonden. Bij het Bergumereer in Friesland zijn resten van een jachtkamp gevonden waarvan geschat word dat deze +/- 8.000 jaar geleden is gesticht. Aan de hand van diverse bodemvondsten kan er vastgesteld worden dat Nederland in het Mesolithicum een goed gebied was om te jagen. De huidige provincies Overijssel, Noord-Brabant, Gelderland en Drenthe waren toen nog één groot moerasgebied met veel meren, beken en veengebieden. Op de plek van ons huidige IJsselmeer was toen nog een groot veenmoeras wat vol zat met vis en (water)vogels.

Het typische aardewerk van de Bandkeramische cultuur / Bron: Roman Grabolle, Wikimedia Commons (GPL)Het typische aardewerk van de Bandkeramische cultuur / Bron: Roman Grabolle, Wikimedia Commons (GPL)
Neolithicum
Opnieuw breekt er een nieuwe periode aan, het zogenaamde Neolithicum. Vanaf ongeveer 5.300 voor Chr. begonnen mensen zich voor het eerst meer op één plaats te vestigen en zochten elkaars bescherming op. Op het Löss plateau in Zuid-Limburg zijn sporen gevonden van een boerderij en diverse grafvondsten wat kan duiden op een begraafplaats. Een duidelijk bewijs dat mensen meer op één plaats blijven. De eerste groep mensen die voor langere tijd in ons land bleven worden gerekend tot de Bandkeramische cultuur. Heel simpel gezegd is dit een verzamelnaam voor de allereerste cultuur die in Centraal-Europa en in ons land werd ontwikkeld. Het is de mensen die tot de Bandkeramische cultuur gerekend worden niet gelukt om contact te leggen met andere mensen in ons land (als deze er al waren) en ze kregen het ook niet voor elkaar om de harde Nederlandse kleigrond te bewerken. Wel introduceerde deze cultuur graan, linzen en erwten en ruilde deze op hun tocht. Hun naam dankten ze aan het versierde aardewerk wat ze maakten en ruilden tegen andere producten. Rond 4.500 voor Chr. verdween deze cultuur net zo plots uit Nederland als dat ze was verschenen.

Andere culturen in Nederland

Rond 4.300 voor Chr. zijn er sporen gevonden van jager- en landbouwnederzettingen en deze zijn toegeschreven aan de Swifterband cultuur. Deze cultuur is vernoemd naar de plaats waar het bewijs van hun bestaan is gevonden, namelijk Swifterband in de Flevopolder.

Rond 4.100 duikt er weer een nieuwe cultuur op in Nederland en zij zijn de eerste die een duidelijke stempel op ons land weten te drukken. Deze cultuur bouwden namelijk de bekenden Hunnenbedden in Drenthe. De cultuur is bekend onder de naam Trechterbekercultuur, vernoemd naar de trechtervormige bekers die zijn gevonden in de Hunnenbedden. Maar ook deze cultuur weet zich niet permanent te vestigen en eind 3.900 voor Chr. is ook deze cultuur verdwenen. Na de Trechterbekercultuur doet er nog een cultuur zijn intrede, de zogenaamde Vlaardingen cultuur. Resten van hun bestaan zijn gevonden ter hoogte van de huidige plaats Vlaardingen. Deze cultuur deed zijn intrede rond 3.500 voor Chr. en verdween weer rond 2.500 voor Chr.

De Nederlands Brons- en IJzertijd

De steentijd is genoemd naar de materialen die de bevolking gebruikten in hun dagelijkse leven. Dit geldt ook voor de brons- en de ijzertijd. De stenen voorwerpen worden geleidelijk aan vervangen door het gebruik van metalen voorwerpen. Tegen het einde van de steentijd word er op beperkte schaal ook koper gebruikt voor het vervaardigen van voorwerpen. Hierdoor word er ook wel eens gesproken over de kopertijd en zagen we deze ook vermeld staan in de Verdeling perioden Pleistoceen en Holoceen. In Nederland is er maar erg weinig gebruik gemaakt van koperen voorwerpen vandaar dat we deze periode niet meenemen in het artikel.

Gouden zonneschijf van Moordorf / Bron: Pixelfehler, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)Gouden zonneschijf van Moordorf / Bron: Pixelfehler, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)
Bronstijd
Het begin van de bronstijd in Nederland is vastgesteld rond 1.200 voor Chr. Aan de hand van diverse bodemvondsten is er vastgesteld dat er twee culturen belangrijk zijn geweest voor het gebruik van brons in ons land. De zogenaamde Hilversum cultuur en Urnevelden cultuur worden gezien als de grondleggers van het gebruik van brons. De Hilversum cultuur is vernoemd naar hun vindplaats Hilversum en leefde vermoedelijk tussen 1.800 en 1.200 voor Chr. en maakten kleine bronzen voorwerpen. De Urnevelden cultuur leefden tussen 1.300 en 950/920 voor Chr., zij cremeerden hun doden en bewaarden de as in bronzen urnen.

Uit de vondsten bleek dat het gebruik van brons het gebruik van steen steeds meer ging vervangen. De eerste bronzen voorwerpen die in Nederland zijn gevonden waren wapens zoals hellebaarden, werktuigen zoals bijlen en sieraden zoals armbanden. De kennis voor het bewerken van brons is niet ontstaan in Nederland maar kwam vanuit het Midden-Oosten. Vermoedelijk zijn reizigers erg belangrijk geweest bij het overbrengen van deze kennis.

IJzertijd

Gelukkig waren onze voorouders net zo nieuwsgierig als wij nu zijn en ook zij bleven manieren bedenken om het leven makkelijker te maken. Dit lukten vooral toen ijzer zijn intrede deed. Wanneer de ijzertijd precies is begonnen is lastig vast te stellen. Brons verving het steen maar dit was niet het geval met ijzer. IJzer bood de mensen alleen maar meer en nieuwe mogelijkheden naast het gebruik van hun al bestaande bronzen voorwerpen. De ijzertijd is in Europa vermoedelijk zo rond 800 voor Chr. begonnen met de komst van de Kelten. Het eerste ijzeren voorwerp wat in Nederland is gevonden is van 700 voor Chr. Dit was in het zuiden van Nederland. In het noorden van Nederland werd er pas later gebruik gemaakt van ijzer. Er zijn daar bewijzen gevonden die dateren van 600 voor Chr. Vermoedelijk is de reden dat het oosten later de beschikking had over ijzer te vinden in het feit dat in het zuiden de Hallstatt cultuur zijn intrede deed. De Hallstatt cultuur leefde +/- 800 tot 500 voor Chr. en de eerste bewijzen van hun bestaan zijn gevonden in Opper-Oostenrijk in de het dorpje Hallstatt. Na de Hallstatt cultuur deed de La Tène cultuur zijn intrede, zij leefden ongeveer vanaf 450 voor Chr. tot de eerste eeuw van de Romeinse tijd. De eerste bewijzen van hun cultuur zijn gevonden in het Zwitserse La Tène.

Nieuwe ontwikkelingen

Het leren bewerken van metaal kan gerust een doorbraak genoemd worden. Door deze mogelijkheden konden er nieuwe technieken ontwikkeld worden die onder andere het verzamelen en bereiden van voedsel makkelijker maakten. Doordat deze belangrijke taken nu minder tijd in beslag namen hadden mensen tijd over om zich met andere zaken bezig te houden. De veiligheid van de mensen was een belangrijk aandachtspunt. De mensen wisten niet tot nauwelijks iets van de wereld om zich heen en hadden een grote behoeften aan bescherming. De roep om (spirituele) leiders was groot. Van deze leiders werd verwacht dat ze het dorp zouden waarschuwen als er gevaar dreigden en indien nodig dit gevaar zouden afwenden. Het was in die tijd normaal om de (spiritueel) leider te omgeven met geschenken voornamelijk bedoeld om de goden goed te stemmen, hierdoor kenden deze leiders vaak een grote welvaart. Om de leider te beschermen werden er mannen aangesteld als krijger, zij woonden dicht bij de leider in de buurt zodat ze ten allen tijden snel bij hem konden zijn. Ook de mensen uit de omgeving wilde graag dicht bij een leider en zijn krijgers wonen en bouwde hun hutten in de nabije omgeving. Zo ontstonden spontaan de eerste gehuchten.

De eerste tekenen van groei

De (spiritueel) leider groeide als snel uit tot een belangrijk man en beschermden vaak meerdere gebieden. Helaas kon hij niet overal tegelijkertijd zijn, maar om zijn dorp veilig achter te laten als hij op reis ging stelde hij één van zijn krijgers aan als tijdelijk leider. Deze rol als plaatsvervangend leider was uiteraard een zeer belangrijke rol en steeds meer mensen gingen hun best doen om zo'n hoge positie te bemachtigen. De (plaatsvervangend) leider begon hierdoor steeds meer macht te krijgen en er begonnen zich heel gestaag verschillende rangen en standen te ontwikkelen. De boeren en dan met name de landbouwers stonden onderaan deze nieuwe hiërarchie gevolgd door de boeren uit de veeteelt. Dieren gaven meer aanzien dan gewassen vandaar dat veeteelt een stapje voor had op de landbouw. De krijgers stonden daar boven en helemaal boven aan had je de (spiritueel) leider. De gehuchten begonnen voorzichtig aan uit te groeien tot kleine dorpen en sommige dorpen konden niet meer in hun eigen behoeften voorzien. Er ontstond vraag naar middelen uit dorpen en gehuchten uit de omgeving en zo kwam de ruilhandel op gang. Al snel ontstonden er op centrale knooppunten tussen dorpen markten waar bepaalde goederen werden verhandeld. Deze markten trokken steeds meer publiek tot er mensen besloten dichter bij de markt te gaan wonen om zo meer voorzieningen binnen handbereik te hebben. De markten begonnen op deze manier spontaan uit te groeien tot centraal gelegen nederzettingen.

De verdeling van de bewoning in Nederland door de Kelten en de GermanenDe verdeling van de bewoning in Nederland door de Kelten en de Germanen
Meer volk(en)
De Germanen, die in het gebied naast de Kelten woonden, zagen de groeiende welvaart van de Kelten en besloten zich in het westen van Nederland te vestigen. De Germanen hadden in hun eigen gebied ook al ervaring opgedaan met rangen en standen en waren bekend met het opbouwen van nederzettingen. Een goede tweede bevolkingsgroep voor ons land dus. Onder de grote rivieren ging het goed met de ontwikkeling van Nederland, maar boven de grote rivieren ging het leven een stukje minder soepel. De bewoners hier hadden veel en vaak te maken met een stijgende zeespiegel met overstromingen tot gevolg. Omdat ze het zat waren om iedere keer natte voeten te krijgen en verhuizen geen optie was, je wist tenslotte niet waar het volgende dorp precies was en hoe je er moest komen, besloten ze hun huizen op terpen te gaan bouwen. Onder de rivieren hadden ze een stuk minder problemen met het water, maar daar waren ze druk bezig om manieren te verzinnen om de drassige veengronden bewoonbaar te maken. Terwijl de Kelten en Germanen zich hier vestigde en steeds grote nederzettingen vormden kwamen de Romeinen ons land binnen. En met de komst van de Romeinen breekt er een geheel nieuwe tijd voor Nederland aan en komt tevens de pre- en protohistorie ten einde.

Lees verder

© 2015 - 2024 Marjolijnr, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
De Neanderthaler in onsDe mens en de Neanderthaler hebben ooit samen het prehistorische Europa en Midden-Oosten bevolkt. Hoe gingen de twee men…
De bewoners van Nederland tot tienduizend jaar geledenDe aanwezigheid van mensen of mensachtigen in Nederland gaat honderdduizenden jaren terug. Vooral het zuiden en oosten b…
Prehistorie: de tijd van jagers en boerenPrehistorie: de tijd van jagers en boerenWanneer laten we de geschiedenis beginnen? Bij het ontstaan van de eerste mensensoort? Bij het ontstaan van de moderne m…
Dwergmammoet: een afstammeling van de Colombiaanse mammoetDwergmammoet: een afstammeling van de Colombiaanse mammoetDe dwergmammoet is inmiddels uitgestorven. Sporen van deze soort zijn aangetroffen op Santa Rosa-eiland, een van de Chan…

Het Joodse ghetto in TheresiënstadtHet Joodse ghetto in TheresiënstadtIn november 1941 namen de Duitsers concentratiekamp Theresiёnstadt in gebruik. Zij evacueerden de bevolking en bra…
Afschaffing van de slavernij door NederlandAfschaffing van de slavernij door NederlandOp 1 juli 1863 schafte Nederland definitief de slavernij af. Ons land liep daarmee bepaald niet voorop. In Engeland best…
Bronnen en referenties
  • Inleidingsfoto: Chickenonline, Pixabay
  • http://nl.wikipedia.org/wiki/Geschiedenis_van_Nederland#Steentijd
  • http://www.gemmart.nl/prehistorie/neanderthaler.html
  • http://romeinen.info/2014/02/23/de-germanen-een-etnische-groep/
  • http://archeoloogindeklas.nl/archeos/de-archeologie-van-nederland/achtergrond/wageningen
  • http://nl.wikipedia.org/wiki/Bandkeramische_cultuur
  • http://www.geologievannederland.nl/tijd/reconstructies-tijdvakken/
  • http://nl.wikipedia.org/wiki/Prehistorisch_Nederland
  • http://synoniemen.net/
  • Afbeelding bron 1: RACM & TNO, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)
  • Afbeelding bron 2: Mauricio Antón, Wikimedia Commons (CC BY-2.5)
  • Afbeelding bron 3: Nordisk familjebok, Wikimedia Commons (Publiek domein)
  • Afbeelding bron 4: Roman Grabolle, Wikimedia Commons (GPL)
  • Afbeelding bron 5: Pixelfehler, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)
Marjolijnr (218 artikelen)
Laatste update: 09-02-2020
Rubriek: Kunst en Cultuur
Subrubriek: Geschiedenis
Bronnen en referenties: 14
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.