Bolsjewiekenoorlog: Strijd tussen het Poolse en Rode leger

Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog, op 11 november 1918, werd de Poolse staat onafhankelijk. Veel Polen leefden niet alleen binnen de landsgrenzen, maar ook erbuiten. Grote aantallen leefden in de Oekraïne, Wit-Rusland en Litouwen. Vooral in de Oekraïne, rond de stad Lwow (hedendaags Lviv), woonden zo veel Polen dat het bekend stond als een Poolse stad. De nasleep van het einde van de Eerste Wereldoorlog leidde tot een verwarrende situatie. Niet alleen trokken de Duitsers zich terug van het Oostfront en waren de Polen onafhankelijk, maar in Rusland was er zelfs sprake van een revolutie sinds februari 1917. De Bolsjewieken, ook wel Sovjets genoemd, kregen uiteindelijk de overhand en wilden hun socialistische gedachtegoed 'exporteren' naar het Westen.

• Bolsjewieken en Mensjewieken
• De export van het socialisme en de Poolse reactie
• Het Rode leger trekt westwaarts
• De tijdelijke Poolse overmacht in de strijd
• De Bolsjewieken komen eraan!
• De Polen laten zich terugvallen op Warschau en mobiliseren de bevolking
• Het Poolse leger gebruikt moderne technieken tegen de Russische overmacht
• De Slag om Warschau (1920). Polen is gered
• Een onderbelicht stukje geschiedenis

Bolsjewieken en Mensjewieken

De Russische revolutie van 1917 zorgde voor een schisma tussen twee richtingen van Russische revolutionairen die elkaar bestreden. Aan de ene kant stonden de Mensjewieken. Onder hen bevonden zich tevens aanhangers van de voormalige Tsaar. Zij waren gematigd en voorstanders van een parlementaire democratie. De Bolsjewieken waren voorstanders van een éénpartijstelsel en een permanente marxistische revolutie. De Mensjewieken die deel uitmaakten van de ‘witten’ werden gesteund door de internationale gemeenschap. De Bolsjewieken, de ‘roden’ opereerden veelal met beperkte internationale steun, maar kregen meer aanhang onder de arme Russische boeren en industriële arbeiders.

De export van het socialisme en de Poolse reactie

In navolging van steun onder de armsten en uitzichtlozen in Rusland, wilden de Bolsjewieken hun gedachtegoed uitbreiden naar het westen. Volgens Lenin zou de – door oorlog verarmde – bevolking in West-Europa rijp genoeg zijn voor het socialisme. Dat niet iedereen overtuigd was bleek wel uit de tot schermutselingen tussen het Rode leger en de Poolse opstandelingen in Litouwen en Wit-Rusland. Deze opstootjes kwamen spontaan tot stand en konden beschouwd worden als een spontane reactie van de plaatselijke Poolse bevolking uit zelfbehoud. Het Rode leger nam namelijk stelselmatig voedsel en vee in beslag van de plaatselijke bevolking om in de logistieke behoefte te voorzien.

Het Rode leger trekt westwaarts

Op 16 november 1918 kreeg een klein gedeelte van het Rode leger de opdracht westwaarts te trekken om zoveel mogelijk grondgebied te verwerven in het machtsvacuüm dat met de terugtrekking van de Duitse krijgsmacht ontstond. De reden voor het beperkte troepenaantal van het Rode leger in het Westen had te maken met de burgeroorlog tegen de ‘witten’ (een verzameling van voormalige Russische adel en anti-Bolsjewieken). Medio 1919 bereikten troepen van het ‘Witte leger’ de omgeving van Moskou, waardoor de aandacht van de ‘roden’ gericht was op deze vijand. Een relatief klein aantal troepen van het Rode leger opereerde dus in het westen, terwijl ongeveer 2,3 miljoen man van het Rode leger vocht om het Witte leger te stoppen nabij Moskou. Begin 1920 begon het tij pas te keren (in het voordeel van het Rode leger) en konden meer troepen voor operaties tegen de Polen worden ingezet.

De tijdelijke Poolse overmacht in de strijd

Vanaf januari 1919 kregen de Poolse opstandelingen in Wit-Rusland, Litouwen en Oekraïne steun van de zojuist samengestelde Poolse krijgsmacht. In feite was dit de eerste reguliere actie van het nieuwe Poolse leger nadat Jozef Pilsudski de onafhankelijkheid had uitgeroepen in 1918. In februari 1919 bracht de mobilisatie 110.000 Poolse militairen op de been, tegenover het Rode leger van ongeveer 47.000 militairen in het westen. De numerieke opbouw van de Poolse krijgsmacht ging door en bereikte eind 1919 een hoogtepunt van 540.000 militairen. Terwijl de omvang van het Rode leger aan het Westfront nagenoeg gelijk bleef op ongeveer 50.000 militairen. Van februari 1919 tot begin 1920 zorgde dit numerieke overwicht aan Poolse zijde voor een gestage opmars in Litouwen, Wit-Rusland en Oekraïne en werd het kleine Rode leger in het westen verder teruggedrongen.

De Bolsjewieken komen eraan!

Vanaf het voorjaar 1920 keerden de kansen. De Bolsjewieken boekten overwinningen op het Witte leger en konden daardoor grote aantallen troepen vrijmaken voor de strijd in het westen. Met als gevolg dat de Poolse krijgsmacht een vertragend gevecht moest voeren tot aan Warschau. De enorme overmacht aan Sovjet-eenheden zorgde ervoor dat de internationale gemeenschap de Poolse overwinningskans als zeer laag bestempelde. Om de Poolse verdediging tegen de Bolsjewistische invasie te ondersteunen, bestond er een internationaal team van militaire waarnemers dat zich met de training van Poolse eenheden bezig hield en de Poolse legerleiding voorzag van tactische adviezen.

De Polen laten zich terugvallen op Warschau en mobiliseren de bevolking

Het Rode leger, onder leiding van generaal Michail Toechatsjevski, marcheerde ondertussen naar Wit-Rusland, Litouwen en Oekraïne. De totale omvang van het Rode leger dat richting Warschau optrok lag inmiddels rond de 780.000 militairen. Tegen zo een overmacht hadden de Polen ook snel 730.000 militairen gemobiliseerd. Bijna iedereen kon in dienst treden. Niet alleen mannen, maar ook vrouwen en jongeren. In eerste instantie lijken de krijgsmachten getalsmatig aan elkaar gewaagd, maar de Bolsjewieken – afkomstig uit het bevolkingsrijke Sovjet-Rusland – konden over meer personele reserves beschikken dan de Polen. Sterker nog, elk slachtoffer aan Poolse zijde betekende zelfs een grondige verzwakking voor de bevolkingsopbouw. Met het sneuvelen van veel gemobiliseerde jongeren had Polen een groot demografisch probleem kunnen overhouden. De kansen moesten gekeerd worden, maar hoe?

Het Poolse leger gebruikt moderne technieken tegen de Russische overmacht

De Eerste Wereldoorlog heeft een grote invloed gehad op moderne oorlogvoering in zijn algemeen, maar specifiek voor de Polen. Als relatieve laatkomer in het conflict aan het Westfront (februari 1918), participeerden de Polen onder leiding van generaal Józef Haller de Hallenburg in de Franse commandostructuur en deden ze ervaringen op en kwamen in aanraking met nieuw oorlogsmaterieel. Deze kennis over nieuwe technieken en verschillende vormen van militair optreden werden vervolgens door de Poolse militairen weer meegenomen naar hun eigen land. De Bolsjewiekenoorlog was het eerste grootschalige conflict na de Eerste Wereldoorlog, waarin Polen geprofiteerd heeft van technologische vernieuwingen op het gebied van tanks en luchtmacht. De Polen gebruikten deze nieuwe wapens en kennis op grote schaal om het personele overwicht van de Bolsjewieken teniet te doen.

De Slag om Warschau (1920). Polen is gered

Het geïntegreerde optreden resulteerde in een glansrijke overwinning voor de Poolse krijgsmacht bij de Slag om Warschau (12-25 augustus 1920). Tijdens deze veldslag werd aan Poolse zijde meer de nadruk gelegd op mobiliteit en verbindingen. De Poolse militairen waren effectiever dan hun tegenstander in het gebruik maken van communicatiemiddelen. Op deze manier konden zij makkelijker reserve-eenheden dirigeren naar gaten die in de linies vielen. De Sovjets, die hun reserves van ver moesten laten komen, konden de Polen daardoor niet uitmanoeuvreren. Met als gevolg dat de Poolse legerleiding het initiatief behield en het log opererende Rode leger probeerde te omsingelen. Het karakter van deze oorlog was voor de Polen beduidend meer mobiel dan tijdens de Eerste Wereldoorlog aan het Westfront en resulteerde in een nederlaag voor de Sovjets. De verijdeling van de Bolsjewistische invasie door de Poolse krijgsmacht bij Warschau, werd door het Poolse volk gezien als het wonder aan de Wisla.

Een onderbelicht stukje geschiedenis

In de West-Europese geschiedschrijving wordt opmerkelijk weinig aandacht besteed aan de omvang en de gevolgen van dit conflict. Toch heeft het een grote invloed gehad op de beeldvorming van de Pool op de inrichting van de Poolse staat (en van de krijgsmacht) in de moderne geschiedenis. Op 13 augustus 2010 werd bijvoorbeeld een grote re-enactment gehouden in Warschau. Deze reconstructie van de Slag om Warschau (1920) was een eerbetoon aan het Poolse leger en markeerde het 90-jarige jubileum van de overwinning tijdens de Slag om Warschau. In de hedendaagse Poolse perceptie wordt de uitkomst van de Bolsjewiekenoorlog gezien als hoofdzakelijk een Poolse verdienste. Zij hadden christelijk-Europa verdedigd tegen de atheïstische Bolsjewieken. Volgens historici met kennis over de Poolse geschiedenis zou Europa in 1920 niet in staat zijn geweest om een vuist te maken tegen de Russische expansiedrift, zo kort na de Eerste Wereldoorlog.

Lees verder

• Jozef Pilsudski: De anti-Russische Poolse vrijheidsstrijder
• Stanislaw Sosabowski en de Poolse parachutisten