Het optreden van knokploegen tijdens de Tweede Wereldoorlog

In september 1943 richtte de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) de Landelijke Knokploegen (LKP) op. De LO had in toenemende mate behoefte aan bonnen voor onderduikers en wist dat er gewapende groepjes actief waren die distributiekantoren overvielen. Zij verdeelden de buitgemaakte bonnen onder onderduikers in hun regio en wat ze overhadden kwam op de zwarte markt terecht.

Oprichting LKP

De LO vond dat niet juist. Iedere onderduiker moest gratis geholpen worden. Op een vergadering van de LO-Top in augustus 1943 besloot de LO daarom een eigen knokploeg op te richten en contact te leggen met bestaande groepen. Dit resulteerde in de oprichting van de Landelijke Knokploegen (LKP) als zelfstandige organisatie naast de LO. Leendert Valstar, Liepke Scheepstra, Hilbert van Dijk en Izaak van der Horst kregen de leiding. De LO gaf elke maand aan Van der Horst door hoeveel bonkaarten er nodig waren en hij vroeg de leiders van knokploegen om die te leveren. Omdat de vraag vanuit de LO toenam, besloot de LKP-leiding nieuwe knokploegen op te richten.

Houten pistolen

Gedurende de eerste maanden na de oprichting van de LKP was er gebrek aan wapens, vooral aan pistolen en revolvers. De regering in ballingschap had een wapendropping kunnen regelen, maar in Londen wist niemand van het bestaan van knokploegen af. Er zijn daardoor overvallen uitgevoerd met houten ‘pistolen’ en zelfs met bakstenen als ‘bewapening’.

Na verloop van tijd kregen de KP-leden steeds meer wapens in handen. Via politieagenten bijvoorbeeld, als ze lid werden van een KP, of van Duitse militairen die onderdoken. Ook maakten knokploegen wapens buit bij speciale wapenkraken, overvallen op politiebureaus en marechausseekazernes.

Lastig was het ook om aan vervoermiddelen te komen. Pas in de loop van 1944 slaagden de knokploegen erin om voldoende (vracht)auto’s en motorfietsen te verzamelen. De knokploegen in Friesland beschikten in de zomer van 1944 zelfs over tien motorfietsen, twaalf auto’s en een politieboot.

Overvallen

De knokploegen hielden zich vooral bezig met het overvallen van distributiekantoren en gemeentehuizen. Deze acties werden als regel goed voorbereid. De omgeving werd verkend, de richting van de aftocht besproken en het vervoer van de buit geregeld. Meestal was er wel een ambtenaar of medewerker van een distributiekantoor die bereid was de overvallers te helpen. Van hem kreeg de KP-leider een plattegrond, zodat hij wist waar de kluis was en waar de bewaking opgesteld was. In gemeentehuizen was dag en nacht bewaking aanwezig. De medewerker gaf ook informatie over de werking van de alarminstallatie en het meest geschikte tijdstip voor een overval. Vaak was dat aan het einde van een werkdag, rond een uur of vijf.

Overval op distributiekantoor Jutphaas

Zo overviel de KP-Veenendaal in juni 1944 het distributiekantoor in Jutphaas. Een van de mannen had papieren van de SD en daarom kon het gezelschap zich voordoen als een stel SD-medewerkers die voor een onderzoek kwamen. Eenmaal binnen, maakten zij het echte doel van hun bezoek duidelijk en plunderden de kluis. De overvallers konden daarna vijf jute zakken vullen met duizenden bonkaarten, stamkaarten en delen uit het bevolkingsregister. Daarna maakten ze zich snel uit de voeten, reden naar Wijk bij Duurstede en sorteerden de buit. In de zomer van 1944 werden door dit soort acties elke maand 100.000 bonkaarten buitgemaakt.

Niet alle overvallen waren echter een succes en regelmatig werden overvallers gearresteerd en gevangengezet. De knokploegen kregen er daardoor een taak bij, namelijk overvallen op gevangenissen om hun kameraden te bevrijden.

Mannen in uniform doodschieten

Naast het plegen van overvallen hielden knokploegen zich bezig met het in brand steken van opslagplaatsen van gevorderde radio’s en het vernielen van landbouwmachines, zodat boeren niet meer voor de Duitsers konden dorsen. Een enkele keer voerde een KP een kraak uit om aan geld te komen. Zo onderschepte de KP-Veenendaal in maart 1944 een geldtransport tussen Scherpenzeel en station Woudenberg en maakte 4 duizend gulden buit.

Niet elke actie was zinvol. Zo was de knokploeg in Meppel nogal agressief. De KP’ers reden met zijn vieren of vijven rond in een auto en schoten alle mannen neer die een uniform droegen. Ook staken ze boerderijen van NSB’ers in brand en liquideerden NSB-leden waarvan ze meenden dat die gevaarlijk waren.

Vrouwelijke knokploegleden

Van de knokploegen, die meestal uit zes tot vijftien personen bestonden, konden zowel mannen als vrouwen lid zijn. De vrouwen verspreidden meestal illegale kranten, brachten onderduikers weg of vervoerden wapens naar plaatsen waar een gewapende overval gepland was. Een aantal vrouwen nam deel aan deze overvallen of hield zich bezig met de organisatie van het verzet.

Esmee van Eeghen bijvoorbeeld, lid van de KP in Leeuwarden. Ze pleegde niet alleen overvallen, maar bracht ook piloten weg en woonde besprekingen bij met de top van de illegaliteit. Ook in de knokploeg van Marinus Post zat een vrouw die goed met een pistool overweg kon. Dat was Atie Visser uit Rotterdam die samen met Marinus overvallen voorbereidde en uitvoerde. Zeer bekend zijn verder Hannie Schaft en Truus en Freddie Oversteegen uit Haarlem die betrokken waren bij liquidaties.

Relaties

De aanwezigheid van vrouwen in een KP kon tot grote problemen leiden. Zo had Esmee een relatie met Krijn van der Helm, leider van haar knokploeg. Hij was getrouwd en had een kind. Omdat hij van haar hield, weigerde Krijn Esmee te laten doodschieten toen ze verliefd geworden was op de Duitse officier Schmȁlzlein en met hem wilde trouwen. De leden van Krijns KP hadden hem dringend aangeraden haar uit de weg te ruimen, omdat zij over veel informatie over de illegaliteit beschikte. Krijn weigerde pertinent. Niet veel later arresteerde de SD hem op zijn onderduikadres en schoot hem dood. Het is nooit bekend geworden of Esmee hem verraden heeft.

Spoorwegsabotage

Omdat er steeds meer onderduikers kwamen, stelde de LKP in maart 1944 twee nieuwe medewerkers aan om de toestroom van distributiebescheiden op gang te houden. Het waren Theodorus Dobbe, die nieuwe knokploegen moest oprichten in Noord-Brabant en Limburg, en Johannes Post. Post kreeg tot taak samenwerking tot stand te brengen tussen de knokploegen in Groningen en Friesland die veelal naast elkaar werkten.

In mei 1944 werden Valstar, Van der Horst en Post gearresteerd. In hun plaats werden enkele nieuwe bestuursleden benoemd, onder wie Johannes van Bijnen. Hij ging de knokploegen voorbereiden op sabotage, vooral van het spoorwegnet. De spionagegroep Albrecht, die in de laatste twee oorlogsjaren actief was, voorzag hem van informatie over de vertrektijden van Duitse treinen in Nederland. Dat bood KP’ers de mogelijkheid explosieven te plaatsen op het baanvak, zodat treinen ontspoorden. Ook konden geallieerde bommenwerpers bombardementen op de treinen uitvoeren.

Zeer geslaagd was de sabotage aan de spoorlijn bij Ede in de nacht van 6 op 7 september 1944, waarbij een Duitse goederentrein ontspoorde. Tien wagons schoven in elkaar en over de rails en de bovenleiding werd zwaar beschadigd. Het duurde veertien dagen voor het baanvak weer gebruikt kon worden.

De regering stuurde vanuit Londen explosieven en wapens, die ’s nachts in containers gedropt werden in Drenthe en op de Veluwe. Verzetsmensen brachten de containers naar een geheime opslagplaats in Apeldoorn.

Bundeling verzet

Omdat de verschillende verzetsorganisaties onvoldoende samenwerkten, drong de regering aan op een bundeling van het gewapend verzet. Dat leidde tot de oprichting van de Binnenlandse Strijdkrachten onder leiding van prins Bernhard in september 1944. De Raad van Verzet, LKP en Ordedienst werkten hierin samen. Zij overlegden regelmatig over de acties die ze wilden ondernemen onder de codenaam Delta-Centrum. De knokploegen die geen lid geweest waren van de LKP bleven zelfstandig opereren tot aan de bevrijding.