Sint Stefanus, de eerste martelaar (Protomartelaar)

26 december is in de rooms-katholieke kerk de naamdag van Sint Stefanus. Deze heilige wordt beschouwd als de 'Protomartelaar' (eerste martelaar) van het christendom. Stefanus was een diaken in de vroege christelijke kerk. Hij kwam in conflict met het Sanhedrin (het gerechtshof in Jeruzalem) en werd vervolgens gestenigd. Terwijl hij werd gestenigd, zou hij als laatste woorden hebben gezegd: ‘Heere, reken hen deze zonde niet toe!’ Stefanus komt in de Bijbel voor in het boek ‘Handelingen van de Apostelen’.

Conflict in de jonge christelijke kerk

In de periode na het heengaan van Jezus Christus (dus na zijn hemelvaart), nam het aantal aanhangers van het christendom toe. Er ontstond echter onenigheid onder de christenen over de verdeling van de aalmoezen. Binnen die vroege christelijke kerk hoorde men onder meer het verwijt dat weduwen uit de Aramees sprekende gemeenschap voorgetrokken zouden worden, vergeleken met de Hellenistische (Griekstalige) weduwen. (Aramees was in die tijd de dagelijkse omgangstaal van veruit de meeste Joden in Juda.)

Dit conflict over de verdeling van de liefdadigheid is eigenlijk exemplarisch voor veel conflicten in die begintijd; men was het onderling oneens over de richting die het christelijk geloof op moest gaan. Eén van de kernvragen die hieraan ten grondslag lag was: is de boodschap van Christus vooral bedoeld voor de (Aramees sprekende) Joodse gemeenschap in Juda of voor de gehele mensheid?

Diaken

De apostelen van Christus, die toen de leiding over het prille christendom hadden, wilden zich niet te veel bemoeien met dat geruzie over de verdeling van de aalmoezen. Zij wilden zich focussen op het lesgeven en preken. Daarom zochten zijn zeven mannen die 'vol des Heiligen Geestes en der wijsheid' waren. Deze zeven zouden de aalmoezenverdeling gaan regelen. Zij werden benoemd tot diaken. Dit waren de eerste zeven personen die deze functie kregen. Later zouden de termen 'diaken' en 'diaconaat' altijd gangbaar blijven in de christelijke kerken. Het woord 'diaconaat' betekent ongeveer 'dienstbaar opstellen' of 'helpen waar dat nodig is'. Eén van de belangrijke functies van een diaken is 'invulling geven aan de christelijke barmhartigheid'.

Stefanus

Eén van de eerste zeven diakens van de christelijke kerk was Stefanus. Over zijn geboortejaar is niets feitelijks bekend. Hij was een 'Hellenistische Jood', oftewel een Jood van Griekse afkomst. Deze afkomst zal een reden zijn geweest om hem als diaken te kiezen: het waren juist de Griekstalige aanhangers van het prille christendom, die klachten hadden ingediend over de verdeling van de aalmoezen. Van Stefanus werd verwacht dat hij een bruggenbouwer werd tussen de Griekstalige (hellenistische) aanhangers en de Joodse aanhangers van het christendom.

Handelingen van de Apostelen

In het Bijbelboek 'Handelingen van de Apostelen' speelt Stefanus een grote rol in de hoofdstukken 6 en 7. 'Stefanus, vol van geloof en van kracht, deed wonderen en groote teekenen onder het volk.' Hij raakte echter ook in conflict met diverse Joden die niets van het christendom moesten hebben. De discussies die hij met hen had, leidden ertoe dat zij hem aanklaagden bij het Sanhedrin (gerechtshof). Ze beschuldigden hem van lasterlijke woorden over God en Mozes. Hoofdstuk 7 van het boek Handelingen van de Apostelen bestaat grotendeels uit het betoog dat Stefanus hield tegenover het gerechtshof.

In dit straffe betoog zet Stefanus zijn visie uiteen op de Joodse geschiedenis. Hij zegt hierin onder meer dat het volk van Israel te vaak de woorden van God in de wind zou hebben geslagen. Ook betoogt hij dat de leden van het gerechtshof erfgenamen zijn van degenen die profeten van God hadden vermoord. (Impliciet wijst hij hiermee onder meer erop dat het Sanhedrin indertijd na een showproces Jezus had veroordeeld en dat leden van dit gerechtshof er bij de Romeinen op aan hadden gedrongen dat Jezus de doodstraf moest krijgen.) Het gerechtshof reageerde woedend op het betoog van Stefanus. Hij werd de stad uitgeworpen en daar gestenigd. Terwijl hij op zijn knieën viel, zou Stefanus als laatste woorden hebben geroepen: 'Heere, reken hen deze zonde niet toe!' Dit zou geschied zijn in het jaar 34 of 35 na Christus.

Saulus die Paulus werd

Een opvallend detail dat in de Bijbel wordt beschreven, is dat deze steniging 'met welbehagen' wordt bekeken door een 'jongeling genaamd Saulus'. Hij was op dat moment nog een felle hater en vervolger van het christendom. Na afloop van de steniging van Stefanus zou hij zelfs nog diverse christenen hebben opgepakt en naar de gevangenis hebben gebracht. Later zou hij zich echter bekeren en zou hij onder de naam 'Paulus de Apostel' één van de belangrijkste personen uit de historie van het christendom worden.

Betekenis

Stefanus wordt beschouwd als 'de eerste martelaar van het christendom' (oftewel de Protomartelaar) en daarmee ook als een soort 'voorbeeld' voor latere martelaren. Het is zeer opvallend hoeveel overeenkomsten er zijn tussen Jezus en het martelaarschap van Stefanus. Beiden komen in conflict met de Joodse autoriteiten. Beiden hadden een uitleg van 'het Schrift' die voor veel woede zorgde onder de hooggeplaatste Joden. Bij de veroordeling van beiden waren en valse getuigen. Beiden werden ze eerst buiten de stad gebracht om daar gedood te worden. En beiden vroegen vlak voordat ze overleden om vergiffenis voor hun moordenaars. Mogelijk is het verhaal van Stefanus door de auteur vooral bedoeld als een demonstratie, hoe een christen in de praktijk Christus kan navolgen (ook al heeft dat dus gruwelijke gevolgen).

Het belang van Stefanus als heilige is historisch gezien enorm groot binnen de katholieke en oosterse kerk. Omdat hij een personage is dat in de Bijbel voorkomt en zijn belangrijke daden daarin worden beschreven, wordt hij ook in protestante kringen geëerd (in tegenstelling tot veel andere heiligen, die immers geen Bijbelse figuren zijn, maar die hun faam vooral danken aan volksverhalen, enzovoort). De protestanten noemen Stefanus vanzelfsprekend echter niet een 'heilige' of 'sint', aangezien zij het fenomeen heiligenverering officieel verwerpen. Verschillende katholieke kerken die van oorsprong de Sint Stefanuskerk heetten, gingen na de reformatie, toen ze in handen van protestanten vielen, daarom de Stefanuskerk heten (dus zonder Sint).

Herkomst van de naam Stefanus

De naam Stefanus (en afgeleiden zoals Stefan en Steven) komt van het Griekse woord 'stephanos'. Dat betekende 'krans' of 'overwinningskrans' of 'kroon'. Mogelijk was het niet de echte naam van de eerste martelaar, maar was dit vooral een toepasselijke symbolische naam voor de hoofdrolspeler in dit verhaal, omdat hij het prototype was van de martelaar die Jezus Christus (de koning) navolgde.

Relieken

Nadat Stefanus was overleden, werd hij door 'eenige godvruchtige mannen' ten grave gedragen en zij 'maakten grooten rouw over hem'. Er staat echter niet bij waar dit graf zich bevond. In het jaar 415 zou volgens de legende dit graf gevonden zijn bij Beit Jimal, door een priester genaamd Lucian. De relieken van Stefanus werden vervolgens naar Constantinopel gebracht. Later zijn ze vervoerd naar het Vaticaan. Daar werden de relieken geplaatst bijgeplaatst in het graf van Laurentius van Rome, in de kerk San Lorenzo fuori le Mura. Sommige relieken zouden later verplaatst zijn naar onder meer Amerika en Rusland.

Wonderen

Er bestaan diverse verhalen over wonderen die geschied zouden zijn bij zijn relieken. Zo zou Stefanus minstens zeven mensen doden tot leven hebben gewekt en zou hij talloze zieken hebben genezen. Toen bijvoorbeeld bisschop Praeiectus een relikwie van Stefanus overbracht naar Aquae Tibilitaene, vroeg een blinde vrouw of ze dichterbij mocht komen. De vrouw had bloemen bij zich, die ze gaf aan de bisschop die op dat moment het relikwie droeg. De bisschop gaf de bloemen terug aan de vrouw. Die hield de bloemen vervolgens tegen haar gezicht. Tot grote verbazing van de omstanders kon ze toen ineens weer zien en liep ze jubelend weg.

Legende: Stefanus als stalknecht van Herodes

In de Angelsaksische en Scandinavische landen bestaat er de legende dat Stefanus in zijn jonge jaren een stalknecht was bij koning Herodes, ten tijde van de geboorte van Jezus Christus. Stefanus zou zelfs degene zijn geweest, die aan dat hof als eerste doorhad wat de bijzondere ster betekende die toen aan de hemel was verschenen: een nieuwe koning was geboren.

Toen Stefanus hoorde over het plan van Herodes om alle jongens onder de twee jaar in Bethlehem te vermoorden, om zo dus ook die onbekende nieuwe koning te doden, protesteerde Stefanus hier heftig tegen. Herodes zou toen naar een gebraden haan op zijn bord hebben gewezen en zou gezegd hebben: als jij die haan kunt laten kraaien, dan zal ik afzien van mijn plan. Vervolgens kwam de haan weer tot leven, hij ging rechtop staan en zou hebben gekraaid: 'Christus is geboren!' Koning Herodes hield zich niet aan zijn belofte en ging toch door met zijn plan voor de massale kindermoord. Hij zou ook opdracht hebben gegeven om zijn stalknecht Stefanus te laten vermoorden, maar die kon op tijd vluchten.

Feestdag

De naamdag van Sint Stefanus (en dus ook van mensen die bijvoorbeeld Stefan, Steven of Stephen heten) wordt in de katholieke kerk gevierd op 26 december (tweede kerstdag). In de oosterse kerk wordt dit gevierd op 27 december. Er bestaan meer feestdagen ter ere van Stefanus. Een belangrijke is 3 augustus, wat de datum zou zijn waarop in het jaar 415 zijn relieken werden gevonden. Andere belangrijke data zijn onder meer 2 augustus (de dag waarop zijn relieken naar Constantinopel werden gebracht) en 20 april (de dag waarop hij in Rome werd bijgezet in het graf van Laurentius).

Sint Stefanus en kerst

Dat tweede kerstdag op de katholieke heiligenkalender de naamdag van Sint Stefanus is, lijkt symbolisch gezien zeer kloppend voor de grote betekenis van Stefanus als navolger (letterlijk en figuurlijk) van Christus. Toch is het historisch gezien niet zeker of het bij het opstellen van de heiligenkalender oorspronkelijk ook zo bedoeld is. Het feest van Sint Stefanus is waarschijnlijk zo oud, dat het mogelijk al gevierd werd voordat de christenen kerstmis ging vieren. Eeuwenlang was overigens niet kerstmis maar pasen het belangrijkste feest van het christendom en wie puur middels symbolische argumenten een heiligenkalender zou samenstellen, zou er waarschijnlijk eerder voor kiezen om het feest van Sint Stefanus in de paastijd te vieren dan in de kerstperiode.

Stevensman

Tere van Sint Stefanus maakt men in Limburg een brood genaamd de stevensman. Dit brood heeft de vorm van een bisschop. Vaak heeft hij een witte pijp in zijn mond. In het deeg van dit brood zitten krenten en rozijnen. Het is bij sommige Limburgse katholieken de traditie om jaarlijks op de naamdag van Sint Stefanus, oftewel 26 december (tweede kerstdag), zo'n stevensman te eten. Het is de gewoonte om dan eerst het hoofd van de stevensman te verorberen en daarna de rest. Andere benamingen voor dit brood zijn buikman, wekkeman, weckman, weggekèl, piepespringer en stoeteman.

Beschermheilige

Sint Stefanus de protomartelaar is de patroonheilige van verschillende groepen. Daartoe behoren de scholieren, vervolgden, metselaars, steenhouwers, bouwvakkers, kleermakers, stalknechten, koetsiers en bierbrouwers. In gebeden wordt hij vaak aangeroepen voor de genezing van galstenen en nierstenen. Vanwege de manier waarop hij gedood werd, steniging, wordt hij namelijk vaak verbonden met dingen die met stenen te maken hebben. Dat is bijvoorbeeld ook de reden van zijn patroonschap voor onder meer de metselaars en steenhouwers. Omdat Stefanus over degenen die hem stenigden zou hebben geroepen 'Heere, reken hen deze zonde niet toe', wordt hij in gebeden ook vaak aangeroepen om liefde tot de vijand te verkrijgen.

Sint-Stefanuskerk

Wereldwijd zijn er veel kerken vernoemd naar Sint Stefanus. In België bevinden zich bijvoorbeeld een Sint-Stefanuskerk in Gent, in Batsheers, in Millen, in Hoeselt en in 's Herelderen. In Nederland is er onder meer een Stefanuskerk in Beilen, in Westerbork en in Groningen. Ook de Sint-Stevenskerk in Nijmegen, de grootste en bekendste kerk van deze Roomse stad, is vernoemd naar Sint Stefanus.